İrlanda vahının yaşam ve ölüm hakkındaki öğretileri

Yüzyıllardır İrlanda cenaze vahı, insanların yitirilen hayatların yasını tutmaları ve birlikte yaşanmış bir hayatı kutlamaları rolünü üstlendi. Bu mühim ve şairane konuşmada şair Kevin Toolis, bireyselleşmenin gittikçe arttığı toplumlardaki ölüm korkusunu ve inkârını nitelendiriyor. Hayatı dolu dolu yaşamanın, bizleri ortak noktada buluşturan faniliğimize kucak açmaktan geçtiğini savunuyor ve toplumunuzla, sevdiğiniz insanlarla ve hatta kendinizle bile uzlaşmanın basit yollarını açıklıyor.

Tanrılar, ihtiyar bir krala
bir mesaj gönderdiler.

"Kılığını değiştireceğiz,

böylece düşman kampına girip

oğlunun katilini bulup

oğlunun cansız bedenine karşılık
olarak fidye talep edebileceksin."

Kral haber verince

kraliçe dehşete düşer.

"Sakın gitme!

Katil Achilles seni de öldürür."

Fakat ihtiyar adam,

Troy kralı Priam,

tuhaf fakat muazzam bir şey söyler

ancak bizim neslimizin bunu
tamamen idrak edebilmesi güçtür.

"Yunanlıların canımı alması mühim değil,

yeter ki ölü oğlumun
yürek ısıtıcı sarılışını

son kez kollarımda hissedeyim."

"Ölü oğlumun sarılışı mı?"

İhtiyar adam, ölülerin bedenlerinin
değersiz olduğunu bilmez mi?

Arayışı nafiledir.

Kim bir ceset uğruna
hayatını riske atar ki?

Bu hikâye, İlyada'nın
24. bölümüne dayanır;

milattan önce 1300'lerde
gerçekleşen bir savaşı konu alan

ve Homer tarafından
milattan önce 700'de yazılan,

Batı medeniyetinin
temelini oluşturan bir eser.

Truva kuşatması.

Binlerce yıldır ezberlenen,

okunan ve sahnelenen ozan şiiri.

İlyada'nın sözleri,
kulaklarınızdan akıp gider

ve bu yeniden anlatımla birlikte,

atalarımızın antik yaşamlarını

ve ölüm bilgeliklerini
yeniden keşfedersiniz.

Kederliyken nasıl cesur olunabileceğini,

kendi ölümünü yüreklilikle karşılamayı,

evlatlarınıza ölümü nasıl anlatacağınızı,

fâni yaşamda daha iyi olabilmeyi

ve daha iyi bir insan
olabilmeyi keşfedersiniz.

(Yunanca) "Hṑs hoí g’ amphíepon
táphon Héktoros hippodámoio."

Antik Yunan eseri İlyada'nın
son satırları bu şekildedir.

Körpe ben merkezli
ölüm korkumuz çerçevesinde

kasten unuttuğumuz
ve yitirdiğimiz bir bilgelik.

Buna karşılık, fâniliğimizi takas ettik.

Modern ölüm, şaşılacak bir şekilde
tıbbi uzmanlık hâline geldi.

Hafifletici bakımsa hiç ziyaret
etmediğimiz bir ülke gibi

ya da yalnızca hayatımızın
sonunda gittiğimiz bir yer.

Ölüm inkârının nihai şekli.

Tıpkı kendi ölümümüzü sadece
kucaklamaktan men etmediğimiz gibi

ona ufak bir bakışı da reddediyoruz.

Her şey yasak.

Bir test yapalım mı?

Sağ elinizin parmaklarını
kaldırabilir misiniz?

Evet, siz, herkes.

Hayatınız boyunca gördüğünüz,
dokunduğunuz,

öptüğünüz ve kucakladığınız
ceset sayısını gösterebilir misiniz?

Bir tane mi?

Ya da iki?

Belki de hiç?

Ceset sayısı, sol elinizin
parmaklarını aşacak mı?

Herkesin fâni olduğu bir dünyada

böyle bir şey nasıl olabilir?

Televizyon ekranlarında,
kanlı canlı şahit oluruz;

Homer'a özgü sevginin nihai atılımında

babasının kolları arasındaki ölü Hector'u,

zevk, kamu ahlâkı

ve gelir ilanına dayanır bu durum.

Ancak varoluşsal kaçışımız
bizleri daha güçlü, daha zeki,

ölüme karşı daha gözü pek pek yapmadı;

sadece daha çok korktuk.

Kendi ölümümüzden
çok fazla mutsuzluk duyuyor,

çok korkuyoruz.

Ölüm kavramı algımız,
şahsi bir olguya indirgendi,

hiçbir zaman "biz"e ait bir mevzu olamadı.

Ölüm döşeğindeki hastalar, sıklıkla
hastalıklarından utanır ve saklanırlar.

Sevdiği birini kaybeden iş arkadaşımıza

ne diyeceğimiz konusunda çekiniriz.

Kendi fâniliğimizden utanırız.

Eğer bir şey söylersek onları daha da
mutsuz edeceğimizden endişe duyarız.

Mutsuzluk tabii ki kötüdür.

Kederin, ulu orta matem tutmanın

keyfini bilmeyiz biz.

Ancak "İlyada"da çoğunlukla,
ana öğüdüyle birlikte değinilmiştir ki

bir tür yas terapisi olarak
daha çok seks yapılmalıdır.

Kişisel deneyimimden yola çıkarak
tavsiye edebilirim ki

bu, yaslı bir ruha çok iyi gelir.

(Kahkahalar)

Ölümden, Truva dolaylarındaki
askerlerin korktuğundan

daha çok korkarız.

Ölüm bizleri daha çok ele geçirmiştir.

Eğer ölümle yalnız ve korku içerisinde
yüzleşeceğinize inanırsanız

tabii ki daha çok mutsuz
ve daha çok korkar olursunuz.

Ölümde bir kez deneyimi.

"Ölümüm", asla "ölümümüz" değil.

Peki ya araba sürmeye
hazırlandığımız gibi,

ölüm için de hazırlansak nasıl olur?

Bir eğitmenden ders alsak nasıl olur?

Kendi mahallenizde ufak turlara çıkar,

bir dizi sınava tabii tutulursunuz,

nihayetinde başarısız olsanız bile
tekrar sınavına girebilirsiniz.

Genel bir sosyal deneyden bahsediyorum,
âdeta bir geçiş töreni.

Kulağa o kadar da imkânsız
gelmiyor, değil mi?

Truva vahında veya aynı şeyin
İrlanda versiyonunda

daha önce bulunmadıysanız
ve yalnızca filmini seyrettiyseniz

bunun yalnızca bir diğer İrlanda zırvası
bir şey olduğunu düşünüyor olabilirsiniz.

Köhne bir barda, birkaç sarhoşun

o sabah toprağa verdikleri amcalarının
yasını tuttuklarını düşünebilirsiniz.

Fakat katiyen yanılmış olursunuz.

Vahlar, insanlığın
en eski ritüellerinden biridir.

Ben yedi yaşındayken

annem beni ilk defa bir cesetle
karşı karşıya getirdi.

Atalarımızın adasındaki bir vah.

Burun delikleri kıllı bir adam
bir kutu içerisinde uzanıyordu

ve ben içten içe uyumuyor
olduğunun farkındaydım.

O anaç içgüdüleriyle bile

oğluna ölüm korkusunu aşmayı öğretiyordu,

tıpkı kendi toplumunun da

binlerce yıldır bu korkunun
üstesinden gelmeleri gibi.

Ailem son 250 yıldır,

İrlanda'nın bir sahil şeridindeki

Mayo Kontluğu'nda aynı köyde
yaşamlarını sürdürüyorlar.

Gerçek bir vah,
hakiki bir ceset barındırıyor.

İçimizden birinin cesedi.

Şu anda pek konuşmuyorlar

ancak onların eşliğinde
birçok şey öğrenebiliyorsunuz.

Daha öncesinde sevgi veya nefretle
temas ettiğiniz her bir insan

sıcak kanlı bir memelidir.

Ancak ölüler o kadar soğuktur ki
mermerden oyulabilirler.

Hayatın sonraki noktasında

ölmüş kardeşim Bernard'ı
kollarıma aldığımda,

öptüğümde ve onu kucakladığımda

ilk etapta bu buz kesmiş cansız mankenin

bir zamanlar insan olduğuna inanamadım.

İşte bu noktada da bir diğer
varoluşsal aydınlanma tezahür ediyor.

Şu anda burada sizler beni dinlerken

kalbiniz kan pompalıyor.

Fakat o pompalanmayı durdurursanız

basınç yok olur,

kan aşağıdaki organlarınıza doğru akar,

yanaklarınız çöker,

yüzünüz grileşir,

kansız parmaklarınızsa
sarı fil dişi rengine bürünür

ve müthiş karakter
çekirdeği canlandırması,

tıpkı arabanızdaki kontak gibi yok olur.

Peki ya sonra ne olur?

Yapmamız gereken

ve atalarımızın yapmadığı şey,

aptalca bir şeyler söylemektir.

"Bu beden yalnızca bir örtü,
umursama," gibi aptalca bir söz.

Hayattayken sevdiğin o varlık

hiçbir zaman bedeni dışında var olmadı

ve eğer hayattayken o insanı sevdiysen

ölümde o kişinin bedenine nasıl saygı
gösterip hürmet etmezsin ki?

Romalılar, Keltler, Yunanlar
ölülerine önem arz ettiler.

Tıpkı yeni doğmuş bir bebek gibi,
ölüler hiçbir zaman yalnız bırakılmadı

ve her dinlenme vakti gelene dek

her zaman onları gözetleyen
birileri olurdu.

Keder de iyi bir şeydi.

Truva sınırları içerisinde,
keder utanılacak bir şey değildi.

Katil Achilles bile, zırhı
göz yaşlarıyla ıslanana dek ağladı

ve kadınlar, cenazelerde
ulu orta ağlayıp yas tutardı.

Ölülerin bedenleri değerliydi.

Atalarımız; hep birlikte
fâniliğin yaralarını sarmak,

kederlileri rahatlatmak, ölüleri gömmek

ve hayatlarına devam etmek adına

bir dizi ritüel gerçekleştirirdi.

İçlerini rahat bir şekilde dökerlerdi.

Ayrıca cenazelerde şölenlere,

içki içmeye ve seks yapmaya
müthiş zaman ayırırlardı.

Ölüm - ana fikir burada yatıyor -

bugün de, o zamanlarda da
yaşamın parçası olan bir olaydı.

Bugün İrlanda'da durum hâlâ bu şekilde;

insanlar büyük kalabalıklar hâlinde
vah ve cenazelere gidiyorlar

ve normal bir insan,
ömrü boyunca düzinelerce,

belki de yüzlerce
cansız bedenle karşılaşabiliyor.

Şu anda cenazeler üzücü olabilir

ancak İrlanda vahı ile alakalı duygusal
veya muğlak bir durum söz konusu değil.

Tabuttaki yaşlı kadın,

kefene sarılı kızıl saçlı çocuk

yalnızca bir diğer ölü bedenden ibaret,

bizlerden biri.

Sarılı olmasına karşın,

cesetle karşılaşma ritüellerinde

birçok mühim protokol mevcut.

Anlayacağınız üzere, vahta

ölümün nasıl bir şey
olduğunu görüyorsunuz.

Ölümün ne olduğunu anlıyorsunuz.

Tabuta uzanıp dokunabilirsiniz.

Bu protokoller bazı şeylere imkân veriyor.

Mesela, kedere onay almış oluyorsunuz.

Kızmak, gözyaşı dökmek,
yas tutmak için de böyle.

Bu, ölen kişinin apaçık ölü olma hâlinin,

geri dönüşü olmayan
bir değişimin onayıdır.

Matem ve kaybın, toplum nezdinde
müşterek bir onayıdır.

Gözü kara, fâni bir yalnızlıktır.

Bize ait bir ölümdür, öznel değildir.

Vah ve cenazelerde ölülerin
yolculuğunda paydaş olmak

analarımızın bir tür
fânilik sürücülük dersleriydi.

Beraberinde bir dizi yönergeler içeren

"nasıl yaşanır ve ölünür" kılavuzuydu.

Örneğin, ölümlü olmanın hayatta
seçim hakkımız olmadığı bir şey olması,

ölümsüz olduğumuzu zannetmemizin
ne kadar aptalca bir düşünce olduğu,

kederin sefasının ve açıkça yas tutmanın

yaralı bir ruhu tedavi edebileceği

ve hep birlikte ölüm korkumuzun üstesinden
gelebileceğimiz gibi düşünceler.

Kulağa iyi geliyor, değil mi?

(Dinleyici fısıldar)

Ancak günümüz Amerika'sında
bunun asla işe yaramayacağını

düşünenler var mıdır diye merak ediyorum.

Yan komşumu tanımıyorum,

ailelerimiz dağılmış bir hâlde,

vahları birlikte gerçekleştireceğimiz
topluluklar artık kalmadı.

Fakat yine de

böyle düşünüyorsanız hatalısınız.

Bireyler olarak
hepimizde atalarımızın bilgeliğini

yeniden hayata geçirebilme gücü var.

Kendi fâniliğimizle yüzleştiğimizde

çoğunlukla güçsüz ve ölüm döşeğinde
gibi hissediyoruz.

Ancak tek yapmamız gereken şey
kendimizi yeniden keşfetmek.

Dilerseniz biraz savsaklayabilirsiniz.

(Kahkahalar)

Belki de daha önce
hiç kendinizi bu fâni topluluğun

bir parçası olarak addetmediniz.

Ancak denemek isterseniz kolay bir süreç.

Altruistik olduğunuz için değil,

yalnızca tamamen
bencil sebeplerden kaynaklanıyor.

Bunlar, ücretsiz ölüm dersleri.

Tıpkı sizin gibi ölen
başka bir insan dışında,

size ölümü kimin öğretebileceğini
zannediyorsunuz ki?

Tek yapmanız gereken şey,

elinizdeki mevcut araçları kullanarak
korkunuzun üstesinden gelmek.

Telefonlar buna örnek verilebilir.

Artık bir kişinin,

sevdiği bir insanı kaybettiği
haberini aldığınızda beklemeyin,

telefonunuzla o kişiye ulaşın,
onları arayın ve şunu söyleyin,

"Başın sağ olsun."

Ya da hastaları veya ölüm döşeğinde
olanları ziyaret edin

ve ölüm anlarına şahitlik etmek,
tanık olmak için orada olun.

Bunlar dışında hayatınızda
yapacağınız başka hiçbir şey,

hayatı daha gerçek kılıp
mühim olmayacaktır.

Daha çok cenazeye katılın.

Merhumu yakınen tanımadığınızı
düşünüyor olsanız bile katılın.

Sizi temin ederim ki
nefes aldığınız sürece

onları yeterince
iyi tanıyorsunuz demektir.

Bolca fedakarlık yapın

çünkü bu ufak adımlar sayesinde bile

kendinizi bu büyük fâni topluluğun
bir parçası olarak addedeceksiniz.

Onlar kadar insan,

onlar kadar savunmasız,

tıpkı çevrenizdeki herkes gibisiniz.

Ölüm önemlidir çünkü hayat önemlidir

ve bunlar birbirinden ayrılamazlar.

İlk başta tuhaf hissederseniz
sakın endişe etmeyin.

Alıştırma yapa yapa,

arabaya bindiğinizde

artık bunun üzerine düşünmeden
sürüyorsunuz gibi olacak.

Ancak kendi ölümünüzde ustalaşmak
bir ömür boyu sürecek.

Yabancı kavgaları ve gençlik
olgunlaşmasından vazgeçtiğim sırada

ozan şiirine yöneldim.

Binlerce yıl boyunca tökezlemeden,

ölülerin huzurla yatışını kucaklayan
adalı analarımı onurlandırmak amacıyla

bu övgü şarkısını yazdım.

Şarkının ismi:
Eğer şarkı söyleyebilseydim.

Eğer şarkı söyleyebilseydim

ne yitirilmiş Ilias şehrini

ne de geçip gitmiş
zaferleri seslendirirdim,

ne de Hector'un kumda kurup kalmış kanını.

Böyle olmaz!

Bir adayı seslendirirdim,

Batıya uzanmış,

Denizden koparılmış, sürgünle
kamçılanmış, taştan bir sığınak,

mavi okyanusta derinlerde çevrili.

Başka bir Truva, İrlanda Truvası.

Batan güneşe yakın,

henüz fethedilememiş.

Bu şarkıyı işitirseniz

siz de büyük bir şenlik
içerisinde dinlersiniz

Mnná caointe'i, ağıt yakan kadınları,

feryat edenleri,

yas tutanları, kalbinden vurulanları,

vahın ebedi korosunda dinlersiniz onları.

İşte burada, insanlığın nihai
ve en iyi umudu sürer,

O fâni varlık bedende vücut bulur.

Sevgide, yaşamda ve ölümde yalnız kalmaz.

Eğer bu şarkıyı söyleyebilseydim,

eğer bu şarkıyı beraber söyleyebilseydik

abilerim ve ablalarım,

işte o zaman asla bu şarkıyı
söylemeyi bırakmazdık.

Teşekkür ederim.

(Alkış)