0:00:01.357,0:00:02.928
बराच काळ

0:00:02.952,0:00:06.086
मला दोन रहस्यं सतावत होती.

0:00:06.689,0:00:08.950
त्यांचा उलगडा होत नव्हता.

0:00:08.974,0:00:11.877
खरं तर, मला खोलात जाऊन ती सोडवायची [br]फार भीती वाटत होती.

0:00:12.349,0:00:15.896
पहिलं रहस्य सांगतो. [br]आजवरच्या माझ्या चाळीस वर्षांच्या आयुष्यात

0:00:15.920,0:00:18.991
मी पाहतो आहे, की इंग्लंड, अमेरिका

0:00:19.015,0:00:22.371
आणि इतर पाश्चात्य देशांमध्ये

0:00:22.395,0:00:25.085
गंभीर स्वरूपाचे नैराश्य आणि चिंताविकार

0:00:25.109,0:00:26.863
दरवर्षी वाढत चालले आहेत.

0:00:27.173,0:00:30.101
यामागचं कारण मला जाणून घ्यायचं होतं.

0:00:31.108,0:00:32.975
हे विकार आपल्याला का जडताहेत?

0:00:33.394,0:00:36.036
रोजचा दिनक्रम पार पाडणं अशक्य वाटणाऱ्यांची

0:00:36.060,0:00:39.314
संख्या दरवर्षी वाढत का जाते आहे?

0:00:39.743,0:00:43.300
हे समजून घेण्याची इच्छा मला वाटली, [br]यामागे एक खाजगी रहस्य आहे.

0:00:43.324,0:00:44.713
मला आठवतं, तरुणपणी मी

0:00:44.737,0:00:46.158
डॉक्टरांना म्हणालो होतो,

0:00:46.182,0:00:50.667
"मला वाटतं, की माझ्या अंगातून जणु [br]वेदना वाहते आहे.

0:00:51.237,0:00:52.633
तिच्यावर माझं नियंत्रण नाही.

0:00:52.657,0:00:54.942
तिच्यामागचं कारण मला ठाऊक नाही.

0:00:54.966,0:00:57.021
मला या वेदनेची खूप शरम वाटते आहे."

0:00:57.045,0:00:58.641
डॉक्टरांनी मला एक गोष्ट सांगितली.

0:00:58.665,0:01:00.678
त्यांचा हेतू चांगलाच होता.

0:01:00.702,0:01:02.394
त्यांनी सगळं फार सोपं करून टाकलं.

0:01:02.418,0:01:03.586
ते पूर्ण चुकीचं नव्हतं.

0:01:03.610,0:01:06.402
ते म्हणाले, "यामागची कारणं [br]वैद्यकशास्त्राला ठाऊक आहेत.

0:01:06.426,0:01:10.658
काही लोकांच्या डोक्यात निसर्गतःच [br]रासायनिक असंतुलन असतं.

0:01:10.682,0:01:12.103
तू त्यापैकीच एक.

0:01:12.127,0:01:14.111
आता इतकंच करायचं, काही औषधं घ्यायची.

0:01:14.135,0:01:16.499
त्यामुळे तुझं रासायनिक संतुलन ठीक होईल."

0:01:16.523,0:01:18.933
मग मी पॅक्सील किंवा सेरोक्साट घेऊ लागलो.

0:01:18.957,0:01:21.983
ही एकाच औषधाची निरनिराळ्या देशातली नावं.

0:01:22.007,0:01:24.490
मला बरं वाटू लागलं. मोठा आधार मिळाला.

0:01:24.514,0:01:25.925
पण थोड्याच दिवसांत

0:01:25.949,0:01:27.950
वेदना परत जाणवू लागली.

0:01:27.974,0:01:29.802
म्हणून औषधाची मात्रा वाढवण्यात आली.

0:01:29.826,0:01:33.037
तेरा वर्षं, मी जितकी मोठ्यात मोठी [br]मात्रा घेणं शक्य आहे,

0:01:33.061,0:01:35.077
तितकी घेत होतो.

0:01:35.402,0:01:38.871
यापैकी बराचसा काळ, आणि नंतरही

0:01:38.895,0:01:40.395
वेदना होतच होत्या.

0:01:40.419,0:01:43.395
मग मी स्वतःला विचारू लागलो, "हे असं का?

0:01:43.419,0:01:44.961
आजच्या संस्कृतीच्या समजानुसार

0:01:44.985,0:01:48.125
मला जे सांगण्यात आलं,[br]ते सर्व मी केलं आहे.

0:01:48.149,0:01:50.268
तरीही हा त्रास का?"

0:01:50.292,0:01:53.164
या दोन रहस्यांचा शोध घेण्यासाठी[br]आणि पुस्तकलेखनासाठी

0:01:53.188,0:01:54.596
माहिती मिळवण्यासाठी

0:01:54.620,0:01:57.125
मी जगभर फिरलो.

0:01:57.149,0:01:58.568
चाळीस हजार मैल प्रवास केला.

0:01:58.592,0:02:01.085
मला जगातल्या मोठमोठ्या तज्ज्ञांना [br]विचारायचं होतं,

0:02:01.109,0:02:03.276
नैराश्य आणि चिंताविकार कशामुळे होतात?

0:02:03.300,0:02:05.172
या विकारांवर मात कशी करायची?

0:02:05.196,0:02:07.820
या विकारांचा सामना करून[br]त्यातून मुक्त झालेल्या

0:02:07.844,0:02:09.956
लोकांनाही भेटायचं होतं.

0:02:09.980,0:02:11.466
या प्रवासात भेटलेल्या

0:02:11.490,0:02:14.045
विलक्षण लोकांकडून [br]मला बरंच काही शिकायला मिळालं.

0:02:14.069,0:02:17.045
मला सर्वात महत्त्वाचं समजलं ते असं:

0:02:17.069,0:02:20.104
नैराश्य आणि चिंताविकार यांची [br]नऊ वेगवेगळी कारणं आहेत.

0:02:20.128,0:02:23.835
त्यांचे शास्त्रीय पुरावे आहेत.

0:02:23.859,0:02:26.668
त्यापैकी दोन जीवशास्त्रीय आहेत.

0:02:26.692,0:02:29.375
या विकारांना बळी पडण्याचं प्रमाण [br]जनुकांवर अवलंबून असतं.

0:02:29.399,0:02:31.333
पण जनुकं आपलं भविष्य ठरवत नाहीत.

0:02:31.357,0:02:34.968
तसंच, नैराश्यामुळे मेंदूत घडून येणाऱ्या [br]जीवशास्त्रीय बदलांमुळे

0:02:34.992,0:02:36.690
त्यातून बाहेर पडणं कठीण होतं.

0:02:36.714,0:02:38.896
पण या विकारांची कारणं

0:02:38.920,0:02:40.761
म्हणून सिद्ध झालेल्या बऱ्याचशा घटकांचा

0:02:40.785,0:02:42.550
आपल्या जैविकतेशी संबंध नसतो.

0:02:43.520,0:02:45.734
त्यांचा संबंध असतो, आपल्या जीवनशैलीशी.

0:02:46.116,0:02:47.607
हे घटक समजून घेतल्यावर

0:02:47.631,0:02:50.727
सापडणारे निराळे उपाय,

0:02:50.751,0:02:52.299
रासायनिक नैराश्यरोधकांसमवेत

0:02:52.323,0:02:55.260
सुचवले गेले पाहिजेत.

0:02:55.284,0:02:57.077
उदाहरणार्थ,

0:02:57.101,0:03:00.549
तुम्हांला एकटेपणा वाटत असेल, तर [br]पुढे नैराश्य येण्याची शक्यता वाढते.

0:03:00.573,0:03:03.684
व्यवसायाच्या ठिकाणी [br]कामावर तुमचं नियंत्रण नसेल,

0:03:03.708,0:03:05.604
सांगितलेलं काम निमूट करावं लागत असेल,

0:03:05.628,0:03:07.517
तर नैराश्याची शक्यता वाढते.

0:03:07.541,0:03:10.025
तुम्ही बाहेर खुल्या निसर्गात [br]फारसे जात नसाल,

0:03:10.049,0:03:11.918
तर नैराश्याची शक्यता वाढते.

0:03:11.942,0:03:15.053
आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट आहे.[br]या विकारांमागच्या

0:03:15.077,0:03:16.252
अनेक कारणांचा मिलाफ

0:03:16.276,0:03:18.339
त्या गोष्टीत दिसून येतो.

0:03:18.363,0:03:20.029
आपण सर्व जाणताच, की

0:03:20.053,0:03:22.712
प्रत्येकाला नैसर्गिक गरजा असतात. बरोबर?

0:03:22.736,0:03:23.910
हो, अगदी खरं.

0:03:23.934,0:03:26.513
अन्न, पाणी.

0:03:26.537,0:03:28.767
निवारा, स्वच्छ हवा.

0:03:28.791,0:03:30.585
या गोष्टी काढून घेतल्या,

0:03:30.609,0:03:32.902
तर आपले हाल होतील.

0:03:32.926,0:03:34.728
त्याचबरोबर

0:03:34.752,0:03:38.123
प्रत्येक माणसाला नैसर्गिकपणे [br]मानसिक गरजा असतात.

0:03:38.147,0:03:40.186
समाजाशी जोडलेलं असणं, ही गरज असते.

0:03:40.210,0:03:43.274
आयुष्याला अर्थ आणि हेतू असणं, ही गरज असते.

0:03:43.298,0:03:45.829
लोक आपल्याला ओळखतात, मानतात [br]ही भावना गरजेची असते.

0:03:45.853,0:03:48.410
आपलं भविष्य उज्वल आहे [br]असं वाटणं, ही गरज असते.

0:03:48.434,0:03:51.482
आजच्या आपल्या संस्कृतीत [br]अनेक चांगल्या गोष्टी आहेत.

0:03:51.506,0:03:53.666
अनेक गोष्टी भूतकाळापेक्षा चांगल्या आहेत.

0:03:53.690,0:03:55.011
या काळात जन्म होणं सुखाचं.

0:03:55.035,0:03:56.999
पण मूलभूत गंभीर मानसिक गरजा भागवण्याची

0:03:57.023,0:04:01.124
आपली क्षमता मात्र कमी कमी होत चालली आहे.

0:04:01.895,0:04:03.998
मानसिक विकारांचं प्रमाण वाढण्यामागचं

0:04:04.022,0:04:08.069
हे एकमेव नसलं, तरी [br]सर्वात महत्त्वाचं कारण आहे.

0:04:08.919,0:04:12.149
हे समजून घेणं मला फार कठीण गेलं.

0:04:12.173,0:04:14.879
मला माझ्या विचारांशी द्वंद्व करावं लागलं,

0:04:14.903,0:04:19.309
नैराश्य मेंदूत असतं हा विचार बदलून,

0:04:19.333,0:04:20.500
आपल्या जीवनशैलीसारखी

0:04:20.524,0:04:22.585
अनेक कारणं त्यामागे असतात[br]हे समजण्यासाठी.

0:04:22.609,0:04:24.974
हे मला नीटपणे कधी समजलं?

0:04:24.998,0:04:28.141
दक्षिण आफ्रिकेतल्या डॉ. डेरेक समरफील्ड[br]नावाच्या मनोविकारतज्ज्ञांची

0:04:28.165,0:04:29.966
मुलाखत घ्यायला गेलो, त्यावेळी.

0:04:29.990,0:04:31.141
ही एक थोर व्यक्ती आहे.

0:04:31.165,0:04:34.879
२००१ साली डॉ. समरफील्ड कंबोडियात होते.

0:04:34.903,0:04:38.196
त्या वर्षी कंबोडियात प्रथमच [br]रासायनिक नैराश्यरोधक औषधं

0:04:38.220,0:04:39.952
उपलब्ध झाली होती.

0:04:39.976,0:04:43.273
तिथल्या डॉक्टरांना ती ठाऊक नव्हती.[br]त्यांनी विचारलं,

0:04:43.297,0:04:44.888
"ही कसली औषधं?" [br]मग डॉ. समरफील्डनी

0:04:44.912,0:04:46.126
त्याविषयी माहिती दिली.

0:04:46.150,0:04:47.682
यावर ते डॉक्टर्स म्हणाले,

0:04:47.706,0:04:50.403
"यांची आम्हांला गरज नाही. [br]आमच्याकडे नैराश्यरोधक आहेत."

0:04:50.427,0:04:52.164
डॉ. समरफील्डनी विचारलं, "म्हणजे?"

0:04:52.188,0:04:55.427
त्यांना वाटलं, आता हे [br]निसर्गोपचाराविषयी सांगतील.

0:04:55.451,0:04:59.223
सेंट जॉन्स वॉर्ट, जिंगको बिलोबा वगैरे.

0:04:59.910,0:05:02.299
पण त्याऐवजी त्यांनी एक गोष्ट सांगितली.

0:05:02.800,0:05:06.379
त्यांच्या गावात एक शेतकरी होता. [br]तो भातशेती करत असे.

0:05:06.403,0:05:08.173
एके दिवशी त्याचा पाय पडला, तो नेमका

0:05:08.197,0:05:10.387
युद्धकाळात मातीत पेरलेल्या स्फोटकावर.

0:05:10.411,0:05:11.823
स्फोटामुळे त्याने पाय गमावला.

0:05:11.847,0:05:13.283
कृत्रिम पाय बसवल्यानंतर

0:05:13.307,0:05:16.078
काही काळाने तो पुन्हा [br]भाताच्या शेतात काम करू लागला.

0:05:16.102,0:05:18.634
पण कृत्रिम पाय सतत पाण्याखाली ठेवून [br]काम करणं

0:05:18.658,0:05:20.332
फार वेदनादायक असतं.

0:05:20.356,0:05:22.276
मला वाटतं, जिथे स्फोट झाला,

0:05:22.300,0:05:24.879
तिथेच पुन्हा जाऊन काम करणंही [br]त्याला कठीण गेलं असावं.

0:05:24.903,0:05:27.306
त्याला दिवसभर रडणं अनावर होऊ लागलं.

0:05:27.330,0:05:28.759
बिछान्यातून उठावंसं वाटेना.

0:05:28.783,0:05:31.666
नैराश्याची सर्व लक्षणं दिसू लागली.

0:05:32.013,0:05:33.378
कंबोडियन डॉक्टर म्हणाले,

0:05:33.402,0:05:35.688
"मग आम्ही त्याला नैराश्यरोधक दिलं."

0:05:35.712,0:05:38.347
डॉ. समरफील्डनी विचारलं, "कोणतं?"

0:05:38.371,0:05:41.180
ते डॉक्टर्स त्याला भेटायला गेले होते.[br]त्याच्याजवळ बसून

0:05:41.982,0:05:43.382
त्यांनी त्याचं म्हणणं ऐकलं.

0:05:44.464,0:05:47.011
त्यांना त्याच्या वेदनेमागचा अर्थ समजला.

0:05:47.035,0:05:49.956
नैराश्याच्या गर्तेत त्याला स्वतःला [br]ते समजणं कठीण होतं,

0:05:49.980,0:05:53.640
पण त्यामागची कारणं [br]त्याच्या आयुष्यात फार महत्त्वाची होती.

0:05:53.966,0:05:57.164
गावातल्या इतर लोकांशी बोलताना [br]त्यापैकी एका डॉक्टरांना सुचलं,

0:05:57.188,0:05:59.125
"आपण याला एक गाय दिली,

0:05:59.149,0:06:01.149
तर तो दुधाचा व्यवसाय करू शकेल.

0:06:01.173,0:06:04.268
मग त्याला भाताच्या शेतात जाऊन

0:06:04.292,0:06:06.799
ते त्रासदायक काम करावं लागणार नाही."

0:06:06.823,0:06:08.022
त्याला गाय देण्यात आली.

0:06:08.046,0:06:10.226
दोन आठवड्यांत त्याचं रडणं थांबलं.

0:06:10.250,0:06:12.162
महिन्याभरात तो नैराश्यातून बाहेर आला.

0:06:12.186,0:06:13.765
डॉ. समरफील्ड,

0:06:13.789,0:06:16.559
ही गाय म्हणजे नैराश्यरोधक,

0:06:16.583,0:06:18.050
हो ना?

0:06:18.074,0:06:19.225
(हशा)

0:06:19.249,0:06:22.302
(टाळ्या)

0:06:22.326,0:06:25.199
लहानपणापासून नैराश्याबद्दल [br]माझी जी समजूत आहे,

0:06:25.223,0:06:26.835
तीच तुमचीही असेल, तर

0:06:26.859,0:06:28.533
तुम्हांला हा एक बाष्कळ विनोद वाटेल.

0:06:28.557,0:06:30.581
"नैराश्यरोधक घ्यावं म्हणून गेलो, आणि

0:06:30.605,0:06:31.771
डॉक्टरांनी गाय दिली."

0:06:31.795,0:06:34.822
विज्ञानाशी संबंध नसलेल्या या प्रसंगावरून

0:06:34.846,0:06:37.823
कंबोडियन डॉक्टरांनी ही अटकळ बांधली.

0:06:37.847,0:06:41.132
गेली कित्येक वर्षं

0:06:41.156,0:06:43.243
जागतिक आरोग्य संस्था (WHO)

0:06:43.267,0:06:45.457
नेमकं हेच सांगण्याचा प्रयत्न करते आहे.

0:06:45.481,0:06:47.973
तेही उत्कृष्ठ शास्त्रीय पुरावे देऊन.

0:06:48.576,0:06:50.505
नैराश्य येणं,

0:06:50.529,0:06:51.906
किंवा अति चिंता वाटणं

0:06:53.008,0:06:56.268
म्हणजे दुबळेपणा किंवा वेड लागणं नव्हे.

0:06:56.292,0:06:59.877
किंवा यंत्रासारखे तुमचे काही भाग बिघडलेत, [br]असंही नव्हे.

0:07:00.950,0:07:03.484
एक माणूस म्हणून [br]तुमच्या काही गरजा अपूर्ण आहेत, इतकंच.

0:07:03.919,0:07:07.459
कंबोडियन डॉक्टर आणि जागतिक आरोग्य संस्था

0:07:07.483,0:07:09.800
काय सांगत नाहीत, तेही पाहणं [br]इथे महत्त्वाचं आहे.

0:07:09.824,0:07:11.356
ते असं नाही म्हणाले,

0:07:11.380,0:07:14.181
"मित्रा, अरे जरा भानावर ये.

0:07:14.205,0:07:17.472
तुझा प्रश्न तूच समजून घे, आणि तूच सोडव."

0:07:17.851,0:07:19.843
उलट ते असं म्हणाले, की

0:07:19.867,0:07:23.391
"आम्ही सगळे तुझ्याबरोबर आहोत. [br]आपण सर्वजण मिळून

0:07:23.415,0:07:27.827
हा प्रश्न समजून घेऊ आणि सोडवू."

0:07:28.543,0:07:32.559
प्रत्येक नैराश्यग्रस्त व्यक्तीची [br]ही गरज असते,

0:07:32.583,0:07:35.828
ती पूर्ण व्हायला हवी.

0:07:35.852,0:07:38.839
म्हणूनच, २०१७ साली[br]जागतिक आरोग्य दिनाच्या निवेदनात

0:07:38.863,0:07:41.181
संयुक्त राष्ट्रसंघाचे

0:07:41.205,0:07:42.696
एक प्रमुख डॉक्टर म्हणाले,

0:07:42.720,0:07:45.537
"आपण रासायनिक असंतुलनाविषयी बोलणं [br]कमी करून,

0:07:45.561,0:07:48.618
त्याऐवजी जीवनशैलीतल्या असंतुलनाविषयी [br]बोलायला हवं."

0:07:48.920,0:07:50.893
औषधांमुळे काही लोकांना खरोखरच बरं वाटतं.

0:07:50.917,0:07:53.047
मलाही काही काळ बरं वाटलं होतं.

0:07:53.071,0:07:57.498
पण जीवशास्त्रापेक्षा खोल जाणाऱ्या

0:07:57.522,0:08:00.577
या समस्येवरचा उपायही [br]तितकाच खोलवर जाणारा हवा.

0:08:00.601,0:08:03.188
हे जेव्हा मी प्रथम ऐकलं,

0:08:03.212,0:08:04.895
त्यावेळी मला वाटलं होतं,

0:08:04.919,0:08:07.045
"मी शास्त्रीय पुरावे पाहिले आहेत.

0:08:07.069,0:08:08.641
पुष्कळ संशोधनं वाचली आहेत.

0:08:08.665,0:08:11.971
या विषयातल्या तज्ज्ञांशी बोललो आहे."

0:08:11.995,0:08:14.381
आणि तरीही मला समजत नव्हतं, [br]"हे करायचं कसं?"

0:08:14.405,0:08:16.318
आपल्या नैराश्याची कारणं बरेचदा

0:08:16.342,0:08:18.833
त्या कंबोडियन शेतकऱ्याच्या गोष्टीपेक्षा

0:08:18.857,0:08:20.154
जास्त गुंतागुंतीची असतात.

0:08:20.178,0:08:22.812
ती समजून घेण्याची सुरुवात तरी कुठून करावी?

0:08:22.836,0:08:26.085
पुस्तक लिहिण्यासाठी म्हणून

0:08:26.109,0:08:27.680
मी जगभर फिरलो,

0:08:27.704,0:08:30.299
तेव्हा हे समजून घेणारे लोक मला भेटत गेले.

0:08:30.323,0:08:32.775
सिडनी पासून सॅन फ्रान्सिस्को

0:08:32.799,0:08:33.971
आणि साओ पावलो पर्यंत.

0:08:33.995,0:08:36.061
हे लोक नैराश्य आणि चिंताविकाराची

0:08:36.085,0:08:38.432
सखोल कारणं समजून घेत होते

0:08:38.456,0:08:40.871
आणि आपल्या समूहाद्वारे [br]त्यावर उपाय करत होते.

0:08:40.895,0:08:43.576
मला भेटलेल्या सर्वच लोकांबद्दल [br]

0:08:43.600,0:08:45.076
मी इथे सांगू शकत नाही.

0:08:45.100,0:08:48.553
किंवा त्या नऊ कारणांबद्दलही [br]इथे बोलू शकत नाही.

0:08:48.577,0:08:51.059
कारण १० तासांचं TED व्याख्यान [br]द्यायची परवानगी नाही.

0:08:51.083,0:08:52.835
वाटल्यास आयोजकांजवळ तक्रार करा!

0:08:52.859,0:08:54.789
म्हणून मी त्यापैकी दोन कारणं

0:08:54.813,0:08:58.226
आणि दोन उपाय सांगणार आहे.

0:08:58.578,0:08:59.728
पहिलं:

0:09:00.285,0:09:03.293
मानवी इतिहासात जास्त एकटेपणा [br]आपल्याच पिढीला जाणवला आहे.

0:09:03.317,0:09:06.150
नुकतंच एका पाहणीत अमेरिकन लोकांना [br]विचारलं गेलं,

0:09:06.174,0:09:09.324
"आपली कोणाशीच जवळीक उरलेली नाही, [br]असं तुम्हांला वाटतं का?"

0:09:09.348,0:09:12.999
यावर ३९ टक्के लोकांनी [br]हे वर्णन आपल्याला लागू पडतं असं सांगितलं.

0:09:13.023,0:09:14.387
"कोणाशीच जवळीक नाही."

0:09:14.411,0:09:16.908
आंतरराष्ट्रीय पातळीवर एकटेपणा मोजला असता,

0:09:16.932,0:09:19.490
ब्रिटन आणि युरोप [br]अमेरिकेच्या खालोखाल आहेत.

0:09:19.514,0:09:21.299
इथे कोणाला उगाच अभिमान वाटायला नको!

0:09:21.323,0:09:22.331
(हशा)

0:09:22.355,0:09:24.244
या विषयातल्या एका तज्ज्ञांशी

0:09:24.268,0:09:26.664
मी बराच काळ चर्चा केली.

0:09:26.688,0:09:28.942
त्या थोर माणसाचं नाव,[br]प्राध्यापक जॉन कासिओपो.

0:09:28.966,0:09:30.117
ते शिकागोत राहत असत.

0:09:30.141,0:09:32.964
त्यांच्या संशोधनाबद्दल [br]मी पुष्कळ चिंतन केलं.

0:09:32.988,0:09:35.293
प्राध्यापक कासिओपो विचारतात,

0:09:35.317,0:09:36.967
"आपण अस्तित्वात आहोत, ते कशामुळे?

0:09:36.991,0:09:38.944
आपण जिवंत का राहिलो आहोत?"

0:09:38.968,0:09:41.174
यामागचं मुख्य कारण असं, की

0:09:41.198,0:09:44.015
आफ्रिकेच्या सव्हाना प्रदेशातले आपले पूर्वज

0:09:44.039,0:09:45.759
एका गोष्टीत खूप हुशार होते.

0:09:46.287,0:09:49.577
भोवतालच्या वन्य श्वापदांपेक्षा [br]ते आकाराने मोठे नव्हते,

0:09:49.601,0:09:52.914
किंवा त्यांच्यापेक्षा जलद [br]धावूही शकत नव्हते.

0:09:52.938,0:09:55.652
पण ते जमाव करून एकत्र राहत होते,

0:09:55.676,0:09:57.276
एकमेकांना साह्य करत होते.

0:09:57.300,0:09:59.561
ही आपल्या मानवजातीची दैवी शक्ती आहे.

0:09:59.585,0:10:00.990
आपण समूहात राहतो.

0:10:01.014,0:10:03.490
मधमाशांची उत्क्रांती होऊन [br]त्या पोळ्यात राहू लागल्या,

0:10:03.514,0:10:05.746
तसा मनुष्यप्राणी जमातीत राहू लागला.

0:10:05.770,0:10:09.580
या जमातींची मोडतोड करणारी

0:10:10.492,0:10:11.959
आपलीच पहिली पिढी आहे.

0:10:12.484,0:10:14.551
यामुळे आपलं जीवन उध्वस्त होत आहे.

0:10:15.048,0:10:17.192
वास्तविक हे असं व्हायला नको.

0:10:17.216,0:10:19.850
माझ्या पुस्तकातली आणि माझ्या आयुष्यातलीही

0:10:19.874,0:10:21.969
एक मोठी व्यक्ती आहे, सॅम एव्हरिंग्टन.

0:10:21.993,0:10:24.731
लंडनच्या पूर्वेच्या [br]एका गरीब वस्तीतले हे डॉक्टर.

0:10:24.755,0:10:26.334
तिथे मी बराच काळ राहत होतो.

0:10:26.358,0:10:28.045
सॅम फार अस्वस्थ होते.

0:10:28.069,0:10:29.625
कारण त्यांचे अनेक रुग्ण

0:10:29.649,0:10:32.093
भयंकर नैराश्य आणि चिंताविकाराने [br]ग्रस्त होते.

0:10:32.117,0:10:34.839
माझ्यासारखंच डॉ. सॅमना देखील वाटतं,[br]की नैराश्यरोधकांमुळे

0:10:34.863,0:10:37.085
काही लोकांना थोडं बरं वाटू शकतं.

0:10:37.109,0:10:38.482
त्यांनी दोन गोष्टी पाहिल्या.

0:10:38.506,0:10:42.061
एक, त्यांचे रुग्ण बराच काळ त्रस्त होते.

0:10:42.085,0:10:45.823
यामागची कारणं स्पष्ट होती. [br]उदाहरणार्थ, एकटेपणा.

0:10:45.847,0:10:49.291
दोन, औषधांनी काही लोकांना [br]थोड्या प्रमाणात बरं वाटत असलं,

0:10:49.315,0:10:51.583
तरी अनेक वेळा औषधामुळे

0:10:51.607,0:10:53.140
मूळ प्रश्न सुटत नव्हता.

0:10:53.871,0:10:56.522
एके दिवशी, डॉ. सॅमनी [br]एक नवीन उपाय वापरायचं ठरवलं.

0:10:56.546,0:10:58.998
त्यांच्या दवाखान्यात एक महिला आली.

0:10:59.022,0:11:00.489
तिचं नाव लिसा कनिंगहॅम.

0:11:00.513,0:11:02.387
माझी तिच्याशी नंतर ओळख झाली.

0:11:02.411,0:11:06.495
भयानक नैराश्य आणि चिंताविकारामुळे [br]लिसा घरातून बाहेरच पडत नव्हती.

0:11:06.519,0:11:07.669
तब्बल सात वर्षं.

0:11:08.898,0:11:11.823
डॉ. सॅमनी तिला सांगितलं,[br]"आम्ही तुला औषधं तर देऊच,

0:11:11.847,0:11:13.677
पण त्याबरोबर

0:11:13.701,0:11:16.498
तू आणखी काहीतरी करायचं आहेस.

0:11:16.522,0:11:19.965
आठवड्यातून दोनदा इथे यायचं,

0:11:19.989,0:11:22.767
आणि इतर रुग्णांशी बोलायचं.

0:11:22.791,0:11:25.601
पण आपण किती दुर्दैवी, [br]अशा प्रकारचं काही बोलायचं नाही.

0:11:25.625,0:11:29.172
तर सगळ्यांनी मिळून [br]काहीतरी अर्थपूर्ण काम शोधून ते करायचं.

0:11:29.196,0:11:32.299
मग एकटेपणा वाटणार नाही, [br]आयुष्याला अर्थ नाही असं वाटणार नाही."

0:11:32.323,0:11:35.098
त्या रुग्णांना लिसा जेव्हा प्रथम भेटली,

0:11:35.122,0:11:37.378
तेव्हा तो ताण असह्य होऊन

0:11:37.402,0:11:39.323
तिला वांत्या होऊ लागल्या.

0:11:39.347,0:11:41.981
तेव्हा इतरांनी तिला सावरलं.[br]चर्चा सुरु झाली.

0:11:42.005,0:11:43.680
"आपण एकत्र येऊन काय करू शकतो?"

0:11:43.704,0:11:45.998
हे रुग्ण माझ्यासारखे, [br]लंडनच्या आतल्या भागातले.

0:11:46.022,0:11:48.070
त्यांना बागकामाची काहीच माहिती नव्हती.

0:11:48.094,0:11:50.339
"आपण बागकाम शिकूया का?"

0:11:50.363,0:11:52.529
दवाखान्याच्या मागेच

0:11:52.553,0:11:53.704
पडीक जागा होती.

0:11:53.728,0:11:55.610
"इथे बाग करूया का?"

0:11:55.634,0:11:57.809
त्यांनी लायब्ररीतून पुस्तकं आणली.

0:11:57.833,0:11:59.318
You Tube वर धडे घेतले.

0:11:59.342,0:12:01.501
मातीत हात मळवून घेतले.

0:12:01.844,0:12:04.887
ऋतुचक्र समजून घ्यायला सुरुवात केली.

0:12:04.911,0:12:06.241
अनेक पुराव्यांनुसार,

0:12:06.265,0:12:07.894
निसर्गाशी जवळीक करणं

0:12:07.918,0:12:09.894
हा नैराश्यावर एक चांगला उपाय आहे.

0:12:09.918,0:12:12.927
पण हा गट त्याहीपेक्षा [br]जास्त काही करत होता.

0:12:13.347,0:12:15.377
त्यांनी एक जमात तयार केली.

0:12:15.401,0:12:17.212
एक समूह तयार केला.

0:12:17.236,0:12:19.260
त्यांना एकमेकांविषयी आपुलकी वाटू लागली.

0:12:19.284,0:12:20.958
एखादा गैरहजर असला,

0:12:20.982,0:12:23.502
"काय झालं? ठीक आहेस ना?" [br]अशी चौकशी करू लागले.

0:12:23.526,0:12:26.137
त्याला कसला त्रास होत असेल [br]ते जाणून घेऊ लागले.

0:12:26.161,0:12:27.964
लिसा म्हणाली,

0:12:27.988,0:12:30.585
"जसजशी बाग बहरू लागली,

0:12:30.609,0:12:31.876
तसतसे आम्हीही बहरू लागलो!"

0:12:32.474,0:12:34.506
याला म्हणतात समाजोपचार.

0:12:34.530,0:12:36.045
हे युरोपमध्ये वाढत आहे.

0:12:36.069,0:12:38.370
हळूहळू गोळा होणाऱ्या पुराव्यांनुसार

0:12:38.394,0:12:41.274
नैराश्य आणि चिंताविकारात

0:12:41.298,0:12:43.276
खरोखरीच घट होत असल्याचं दिसून येत आहे.

0:12:43.300,0:12:47.021
एके दिवशी या बागेत असताना

0:12:47.045,0:12:49.526
माझ्या मनात एक विचार आला.

0:12:49.550,0:12:51.134
त्या सुंदर बागेत गेलो असताना

0:12:51.158,0:12:52.349
मला जे वाटलं,

0:12:52.373,0:12:56.244
त्यामागे ऑस्ट्रेलियन प्राध्यापक ह्यू मके [br]यांच्या विचारांची प्रेरणा आहे.

0:12:56.268,0:13:00.649
मला वाटलं, की आजच्या आपल्या संस्कृतीत[br]एखाद्याला उदास वाटत असेल,

0:13:00.673,0:13:03.737
तर आपण त्याला काय सांगतो? [br]तुम्ही सांगत असाल, मीही सांगितलं आहे..

0:13:03.761,0:13:06.985
"तू स्वतः कोण आहेस ते जाणून घे.[br]स्वतःला पटेल तेच कर."

0:13:07.742,0:13:10.692
आणि माझ्या लक्षात आलं, की [br]त्याऐवजी आपण सांगायला हवं,

0:13:10.716,0:13:11.866
"स्वतःपुरतं पाहू नकोस.

0:13:12.306,0:13:13.639
तुझा एकट्याचा नव्हे,

0:13:14.218,0:13:16.427
समूहाचा विचार कर.

0:13:16.765,0:13:18.090
समूहाचा भाग हो."

0:13:18.114,0:13:21.820
(टाळ्या)

0:13:21.844,0:13:24.423
या विकारांवर उपाय म्हणून [br]आपण एकांडेपणाने राहून

0:13:24.447,0:13:27.598
आपल्या एकट्याच्या हातात असलेली [br]साधनं जास्तीत जास्त वापरत गेलो.

0:13:27.622,0:13:29.061
हे विकार बळावण्यात

0:13:29.085,0:13:31.125
हा समज थोडा कारणीभूत ठरला असावा.

0:13:31.149,0:13:33.902
स्वतःला महत्त्व देण्यापेक्षा [br]एखादा मोठा उद्देश हवा.

0:13:33.926,0:13:36.347
इथे नैराश्य आणि चिंताविकाराचं[br]आणखी एक कारण सापडतं,

0:13:36.371,0:13:39.268
ज्याविषयी मला आज बोलायचं होतं.

0:13:39.292,0:13:40.982
आपण सर्वजण जाणतो, की

0:13:41.006,0:13:44.752
आहारात चटपटीत पदार्थ वाढल्यामुळे [br]आपलं आरोग्य बिघडत चाललं आहे.

0:13:44.776,0:13:46.982
मी पौष्टिक आहार घेतो, असं नव्हे.

0:13:47.006,0:13:49.405
व्याख्यानापूर्वी मी मॅकडोनाल्ड मध्ये [br]खाऊन आलो.

0:13:49.429,0:13:52.942
तुम्हां सर्वांना TED ची पौष्टिक न्याहारी [br]खाताना पाहून मला लाज वाटली.

0:13:52.966,0:13:58.109
पोषणरहित अन्नामुळे जसं आपलं आरोग्य बिघडतं,

0:13:58.133,0:14:02.243
तसाच, काही निकृष्ट मूल्यांनी [br]मनाचा ताबा घेतल्यामुळे

0:14:02.267,0:14:03.745
आपलं मानसिक आरोग्य बिघडतं.

0:14:04.157,0:14:07.261
हजारो वर्षांपासून [br]तत्त्ववेत्ते सांगताहेत, की

0:14:07.285,0:14:11.873
पैसा, समाजातलं स्थान, दिखाऊपणा [br]यांना महत्त्व दिलं,

0:14:11.897,0:14:13.420
तर मानसिक आरोग्य ढासळेल.

0:14:13.444,0:14:15.511
असं शोपेनहावर म्हणाले होते.

0:14:15.535,0:14:17.307
नेमकं हेच नव्हे,पण अशाच अर्थाचं.

0:14:17.331,0:14:20.357
आश्चर्य म्हणजे, यावर [br]फारसं शास्त्रीय संशोधन झालं नव्हतं.

0:14:20.381,0:14:24.030
पण मला भेटलेली एक असामान्य व्यक्ती, [br]प्राध्यापक टिम कासर

0:14:24.054,0:14:26.347
हे इलिनॉयच्या नॉक्स कॉलेजमध्ये

0:14:26.371,0:14:28.934
गेली तीस वर्षं या विषयावर संशोधन करताहेत.

0:14:28.958,0:14:31.974
त्यांच्या संशोधनाने [br]काही महत्त्वाच्या गोष्टी सुचवल्या आहेत.

0:14:31.998,0:14:35.189
पहिली गोष्ट.

0:14:35.213,0:14:39.578
उत्तमोत्तम वस्तू विकत घेऊन [br]त्यांचं प्रदर्शन केल्याने

0:14:39.602,0:14:41.793
दुःखावर मात होऊन आनंद मिळेल [br]असं जितकं समजाल,

0:14:41.817,0:14:44.729
तितकं नैराश्य आणि चिंता पदरी पडतील.

0:14:44.753,0:14:46.046
दुसरी गोष्ट.

0:14:46.070,0:14:50.658
अशा समजांनी [br]आपल्या संपूर्ण समाजाचाच ताबा घेतला आहे.

0:14:50.682,0:14:52.095
मी आयुष्यभर पाहतो आहे,

0:14:52.119,0:14:56.312
जाहिरातबाजी, इंस्टाग्राम इत्यादि गोष्टी [br]कशा प्रभाव पाडतात.

0:14:56.871,0:14:58.244
मला वाटतं

0:14:58.268,0:15:04.029
आपण जन्मापासून मानसिक KFC खातो आहोत.

0:15:04.053,0:15:07.926
चुकीच्या ठिकाणी आनंद शोधतो आहोत.

0:15:07.950,0:15:10.720
आणि जसं चटपटीत अन्न [br]पोषणाची गरज भागवण्याऐवजी

0:15:10.744,0:15:13.042
उलट आपल्याला आजारी पाडतं,

0:15:13.066,0:15:16.208
तसंच निकृष्ट मूल्यं [br]आपल्या मानसिक गरजा न भागवता

0:15:16.232,0:15:18.874
आपल्याला निरोगी आयुष्यापासून दूर नेतात.

0:15:18.898,0:15:21.521
मी जेव्हा प्रथम प्रा. कासर यांना भेटून

0:15:21.545,0:15:23.022
हे जाणून घेत होतो,

0:15:23.046,0:15:25.633
तेव्हा माझ्या मनात [br]संमिश्र भावना उभ्या राहिल्या.

0:15:25.657,0:15:28.347
माझ्यासाठी हे एक आव्हान होतं.

0:15:28.371,0:15:31.633
कारण माझ्या स्वतःच्याच आयुष्यात मी बरेचदा[br]उदासीनतेचा सामना करण्यासाठी

0:15:31.657,0:15:36.922
एखादी बाह्य परिणाम करणारी [br]भपकेबाज गोष्ट करत आलो होतो.

0:15:37.441,0:15:40.131
आणि त्याचा काही उपयोग होत नव्हता, [br]हेही पाहत आलो होतो.

0:15:40.930,0:15:43.812
मला वाटलं, हे तर साहजिकच आहे.

0:15:43.836,0:15:45.581
अगदी रटाळ मुद्दा, हो ना?

0:15:45.605,0:15:46.930
आता मी तुम्हांला सांगतो,

0:15:46.954,0:15:49.097
मरणशय्येवर असताना,[br]आपल्याजवळ किती बूट आहेत,

0:15:49.121,0:15:52.437
किंवा किती री-ट्विट मिळाले होते [br]या गोष्टी तुम्हांला आठवणार नाहीत.

0:15:52.461,0:15:54.144
त्यावेळी आठवतील ते प्रेमाचे,

0:15:54.168,0:15:56.279
अर्थपूर्ण जगण्याचे आणि सुसंवादाचे क्षण.

0:15:56.303,0:15:58.248
हे वाक्य वापरून गुळगुळीत झालेलं आहे खरं.

0:15:58.272,0:16:00.621
मी प्रा. कासरना विचारलं,

0:16:00.645,0:16:02.998
"मला यात एक विचित्र दुटप्पीपणा दिसतो. [br]का बरं?"

0:16:03.022,0:16:06.829
ते म्हणाले, "कारण आपल्याला मनात कुठेतरी [br]या गोष्टी ठाऊक असतात.

0:16:06.853,0:16:09.228
पण या संस्कृतीत आपण त्या पाळत नाही."

0:16:09.252,0:16:11.331
या गोष्टी रटाळ वाटण्याइतपत ठाऊक आहेत.

0:16:11.355,0:16:12.633
पण आपण त्या पाळत नाही.

0:16:12.657,0:16:15.866
मी विचारलं, [br]"का? इतक्या महत्त्वाच्या गोष्टी ठाऊक असून

0:16:15.890,0:16:17.176
आपण त्या पाळत का नाही?"

0:16:17.200,0:16:20.604
थोड्या वेळाने प्रा. कासर म्हणाले,

0:16:20.628,0:16:23.049
"कारण आपण एका यंत्रात राहतो.

0:16:23.073,0:16:26.806
आयुष्यातल्या महत्त्वाच्या गोष्टींचा [br]आपल्याला विसर पाडणं हे त्याचं कार्य."

0:16:27.260,0:16:28.847
यावर मला खूप विचार करावा लागला.

0:16:28.871,0:16:30.276
"कारण आपण ज्या यंत्रात राहतो,

0:16:30.300,0:16:33.978
ते आपल्याला महत्त्वाच्या गोष्टीकडे [br]दुर्लक्ष करायला लावतं."

0:16:34.299,0:16:38.077
हे यंत्र मोडून टाकता येईल का, [br]हे प्रा. कासरना शोधून काढायचं होतं.

0:16:38.101,0:16:39.974
यावर त्यांनी पुष्कळ संशोधन केलं आहे.

0:16:39.998,0:16:41.553
इथे मी एक उदाहरण सांगतो.

0:16:41.577,0:16:45.077
तुम्हां सर्वांना विनंती: [br]आपल्या कुटुंब आणि मित्रांबरोबर करून पहा.

0:16:45.101,0:16:48.443
नेथन डंगन याने तरुण आणि प्रौढांचा [br]एक गट बोलावला.

0:16:48.467,0:16:52.680
काही दिवस त्यांच्या सभा घेतल्या.

0:16:52.704,0:16:54.467
यातला एक भाग असा होता:

0:16:54.491,0:16:57.791
आपल्या आयुष्यातला असा एखादा क्षण आठवा,[br]ज्यावेळी तुम्हांला खरोखर

0:16:57.815,0:17:00.561
आयुष्याचा अर्थ आणि हेतु गवसला असेल.

0:17:00.585,0:17:02.728
प्रत्येकाला हे निरनिराळं जाणवलं.

0:17:02.752,0:17:06.369
कोणाला आठवलं संगीत, कोणाला लेखन, मदतकार्य.

0:17:06.393,0:17:09.196
तुम्हां सर्वांनाही नक्कीच [br]काहीतरी जाणवलं असेल.

0:17:09.220,0:17:12.101
यातला दुसरा भाग असा होता:[br]प्रश्न विचारायला प्रवृत्त करणे.

0:17:12.125,0:17:14.887
"या महत्त्वाच्या गोष्टींना [br]जास्त वेळ कसा द्यावा?

0:17:14.911,0:17:17.595
आणि निरुपयोगी कचरा विकत घेऊन

0:17:17.619,0:17:20.569
त्याचे फोटो सोशल मीडियावर टाकून

0:17:20.593,0:17:23.315
लोकांना OMG म्हणायला लावणं

0:17:23.339,0:17:24.606
कसं टाळावं?"

0:17:24.958,0:17:26.601
नुसता या सभांना येण्याचादेखील

0:17:26.625,0:17:27.959
चांगला परिणाम दिसून आला.

0:17:27.983,0:17:31.093
हे चंगळवादाच्या व्यसनमुक्तीचे वर्ग, बरोबर?

0:17:31.807,0:17:34.760
अशा सभांना हजर राहून[br]एकमेकांचे विचार ऐकणं,

0:17:34.784,0:17:37.315
ते पाळण्याचा निश्चय करणं, [br]एकमेकांची चौकशी करणं

0:17:37.339,0:17:40.196
यामुळे या लोकांच्या विचारसरणीत [br]मोठा बदल घडून आला.

0:17:40.220,0:17:44.633
चुकीच्या गोष्टींत आनंद शोधायला लावून

0:17:44.657,0:17:47.291
नैराश्यात ढकलणाऱ्या संदेशांची वावटळ टाळून

0:17:47.315,0:17:50.656
ते नैराश्यातून बाहेर काढणाऱ्या

0:17:50.680,0:17:52.680
अर्थपूर्ण आणि पोषक विचारांकडे वळू लागले.

0:17:53.347,0:17:56.649
पण मी असे काही उपाय शोधले, [br]त्याबद्दल लिहिलं,

0:17:56.673,0:17:59.412
यात आज न सांगितलेलेही काही आहेत,

0:17:59.436,0:18:00.807
तरीसुद्धा माझ्या मनात येतं,

0:18:00.831,0:18:04.530
हे विचार सुचायला मला इतका वेळ का लागला?

0:18:04.554,0:18:06.570
कारण इतरांना समजावून सांगताना--

0:18:06.594,0:18:09.038
त्यापैकी काही कठीण आहेत, सर्व नव्हेत.

0:18:09.062,0:18:12.306
ते सोपे वाटतात. [br]ते काही अवकाश विज्ञान नव्हे.

0:18:12.330,0:18:14.425
या गोष्टी आपल्याला मनात कुठेतरी [br]ठाऊक असतात.

0:18:14.449,0:18:17.086
मग त्या समजायला इतक्या कठीण का?

0:18:17.110,0:18:19.044
मला वाटतं, यामागे पुष्कळ कारणं आहेत.

0:18:19.475,0:18:23.744
यापैकी एक कारण असं, की [br]नैराश्य किंवा चिंताविकार म्हणजे नक्की काय,

0:18:23.768,0:18:27.188
याविषयीच्या आपल्या कल्पना बदलायला हव्यात.

0:18:27.776,0:18:29.958
काही खरीखुरी जैविक कारणंसुद्धा

0:18:29.982,0:18:31.715
या विकारांमागे असू शकतात.

0:18:32.117,0:18:35.871
आपण सगळं ठपका जैविक कारणांवरच ठेवतो.

0:18:35.895,0:18:37.141
असं मी बराच काळ करत होतो.

0:18:37.165,0:18:41.230
आपल्या संस्कृतीचा प्रभाव

0:18:41.254,0:18:45.111
मी आयुष्यभर पाहत आलो आहे.

0:18:45.135,0:18:48.172
या प्रभावामुळे आपण [br]निराश किंवा चिंताग्रस्त व्यक्तीला सांगतो,

0:18:48.196,0:18:50.498
"तुला होणाऱ्या वेदनांना काही अर्थ नाही.

0:18:50.522,0:18:51.958
फक्त थोडासा बिघाड झाला आहे.

0:18:51.982,0:18:54.451
संगणक प्रणालीत येतो तसा [br]काही व्यत्यय आला आहे.

0:18:54.475,0:18:57.142
तुझ्या डोक्यातली जुळणी थोडी बिघडली आहे."

0:18:58.061,0:19:01.168
पण नैराश्य म्हणजे बिघाड नव्हे हे समजलं,

0:19:01.192,0:19:05.257
तेव्हा माझं आयुष्य बदलायला सुरुवात झाली.

0:19:06.620,0:19:07.770
तुमचं नैराश्य म्हणजे

0:19:08.684,0:19:10.691
तुम्हांला मिळालेला एक इशारा.

0:19:11.077,0:19:12.918
तो तुम्हांला काहीतरी सांगत असतो.

0:19:12.942,0:19:17.553
(टाळ्या)

0:19:17.577,0:19:19.966
निराश वाटण्यामागे काही कारणं असतात.

0:19:19.990,0:19:22.705
नैराश्याच्या गर्तेत ती समजणं कठीण असतं.

0:19:22.729,0:19:25.339
हे मी माझ्या स्वतःच्या अनुभवातून जाणतो.

0:19:25.363,0:19:28.846
पण योग्य मदत मिळाली, तर [br]समस्या समजून घेऊन,

0:19:28.870,0:19:31.344
सर्वांनी मिळून त्या सोडवता येतात.

0:19:31.368,0:19:32.560
पण हे करण्याअगोदरची

0:19:32.584,0:19:34.322
पहिली पायरी म्हणजे

0:19:34.346,0:19:36.964
हे इशारे धुडकावून न लावणं.

0:19:36.988,0:19:41.180
त्यांना दुबळेपणा, वेड [br]किंवा जैविक कारण न समजणं.

0:19:41.204,0:19:43.139
काही थोड्या अपवादांमध्ये तसं असू शकतं.

0:19:43.163,0:19:46.789
हे इशारे आपण ऐकायला हवेत.

0:19:46.813,0:19:50.085
कारण आपण ऐकायलाच हवं असं काहीतरी [br]ते सांगत असतात.

0:19:50.514,0:19:55.537
आपण जेव्हा खरोखरीच हे इशारे ऐकून

0:19:55.561,0:19:59.576
त्यांचा योग्य तो मान राखायला लागू,

0:19:59.600,0:20:01.847
तेव्हाच आपल्याला दिसू लागतील

0:20:01.871,0:20:06.029
मुक्तता देणारे, सक्षम करणारे सखोल उपाय.

0:20:07.133,0:20:11.206
भोवताली सर्वत्र गायी थबकल्या आहेत!

0:20:11.585,0:20:12.766
धन्यवाद.

0:20:12.790,0:20:16.478
(टाळ्या)