1
00:00:06,886 --> 00:00:11,216
Yellowstone Kalderası'nın gayzerleri ve
kaplıcalarının derinliklerinde

2
00:00:11,216 --> 00:00:16,184
dünyanın mantosundaki sıcak nokta
tarafından üretilen magma ocağı yatar.

3
00:00:16,184 --> 00:00:19,077
Magma yeryüzüne
doğru hareket ettikçe

4
00:00:19,077 --> 00:00:23,337
genç volkanik kayalar
oluşturmak için kristalleşir.

5
00:00:23,337 --> 00:00:27,392
Bu kayaların ısısı, yer altı suyunu
yeryüzüne doğru hareket ettirir.

6
00:00:27,392 --> 00:00:32,882
Su soğudukça iyonlar,

7
00:00:32,882 --> 00:00:36,876
oksijen ve silikondan kuvars kristalleri,


8
00:00:36,876 --> 00:00:41,886
potasyum, alüminyum, 
silikon ve oksijenden feldspat,

9
00:00:41,886 --> 00:00:45,126
kurşun ve kükürtten galenit,
mineral kristaller olarak yağarlar.

10
00:00:45,126 --> 00:00:47,736
Bu kristallerin çoğunun
belirli şekilleri vardır—

11
00:00:47,736 --> 00:00:52,856
mesela bu sivri kuvars şelalesi
veya bu galenit küpü yığını.

12
00:00:52,856 --> 00:00:57,321
Peki defalarca bu şekillere
dönüşmelerine ne sebep olur?

13
00:00:57,321 --> 00:01:00,013
Cevabın bir kısmı atomlarında saklı.

14
00:01:00,013 --> 00:01:04,933
Kristallerin atomları hayli düzenli,
yinelenen bir kalıptan oluşur.

15
00:01:04,933 --> 00:01:08,508
Bu kalıp, bir kristalin 
tanımlayıcı özelliğidir

16
00:01:08,508 --> 00:01:10,518
ve minerallerle sınırlı değildir—

17
00:01:10,518 --> 00:01:15,758
kum, buz, şeker, çikolata, 
seramikler, metaller, DNA,

18
00:01:15,758 --> 00:01:19,679
ve bazı sıvıların bile
kristalli yapıları vardır.

19
00:01:19,679 --> 00:01:22,459
Her kristalli maddenin 
atomik düzenlemesi

20
00:01:22,459 --> 00:01:25,699
altı farklı aileden 
birine denk düşer:

21
00:01:25,699 --> 00:01:32,319
kübik, dörtgen, ortofobik,
monoklinik, triklinik ve altıgensel.

22
00:01:32,319 --> 00:01:34,359
Uygun şartlar altında

23
00:01:34,359 --> 00:01:37,009
kristaller, atomlarının 
düzenlemesini yansıtan

24
00:01:37,009 --> 00:01:39,699
geometrik şekillere dönüşürler.

25
00:01:39,699 --> 00:01:44,579
Örneğin, kurşun ve kükürt atomlarından 
oluşan kübik yapıdaki galenit.

26
00:01:44,579 --> 00:01:46,622
Nispeten büyük kurşun atomları,

27
00:01:46,622 --> 00:01:50,932
üç boyutlu ve birbirlerine 
90 derece olarak düzenlenmişken

28
00:01:50,932 --> 00:01:55,662
nispeten küçük kükürt atomları,
aralarına düzgünce sığar.

29
00:01:55,662 --> 00:02:00,174
Kristal büyüdükçe kurşun
bu yerlere bağlanacak iken

30
00:02:00,174 --> 00:02:03,656
bu gibi yerler kükürt atomlarını çekerler.

31
00:02:03,656 --> 00:02:07,096
Neticede bağlanmış atomların
ağını tamamlayacaktırlar.

32
00:02:07,096 --> 00:02:11,236
Bu, galenitin kristalli yapısının
90 derecelik ağ modelinin

33
00:02:11,236 --> 00:02:14,593
kristalin görünür biçiminde
yansıtıldığı anlamına gelir.

34
00:02:14,593 --> 00:02:17,973
Aynı zamanda kuvars 
altıgen kristalli yapıya sahiptir.

35
00:02:17,973 --> 00:02:22,103
Bu, bir yassıda atomlarının
altıgenlerle düzenlendiği anlamına gelir.

36
00:02:22,103 --> 00:02:27,564
Üç boyutlularda, bu altıgenler
bir silikon ve dört oksijen atomlarından—

37
00:02:27,564 --> 00:02:31,794
meydana gelen, birbirine kenetli 
piramitlerden oluşurlar.

38
00:02:31,794 --> 00:02:34,171
Yani, kuvars kristalinin imza şekli

39
00:02:34,171 --> 00:02:39,571
sivri uçları olan altı yönlü bir sütundur.

40
00:02:39,571 --> 00:02:41,691
Çevresel koşullara bağlı olarak

41
00:02:41,691 --> 00:02:46,111
çoğu kristalin birçok geometrik şekli
oluşturma potansiyeli vardır.

42
00:02:46,111 --> 00:02:50,041
Örneğin, yerkürenin mantosunun 
derininde oluşan elmaslar,

43
00:02:50,041 --> 00:02:56,261
kübik kristalli bir yapıya sahiptir ve
küp ya da sekizyüzlü haline gelebilirler.

44
00:02:56,261 --> 00:02:58,861
Bu da belli bir elmasın
ne hale geleceğini

45
00:02:58,861 --> 00:03:03,081
oluştuğu yerdeki basınç, ısı 
ve kimyasal çevre faktörlerine

46
00:03:03,081 --> 00:03:05,451
bağlı olarak şekillendirir.

47
00:03:05,451 --> 00:03:09,128
Mantodaki oluşma durumlarını
doğrudan gözlemleyemesek de

48
00:03:09,128 --> 00:03:11,868
laboratuvar deneyleri

49
00:03:11,868 --> 00:03:15,838
elmasların düşük ısılarda küplere, 
yüksek ısılarda sekizyüzlülere dönüşmeye

50
00:03:15,838 --> 00:03:19,026
meyilli olduğu gibi
bazı kanıtlar göstermekte.

51
00:03:19,026 --> 00:03:23,496
Eser miktarda su, silikon,
germanyum ya da magnezyum da

52
00:03:23,496 --> 00:03:26,646
ayrıca elmasın şeklini etkileyebilir.

53
00:03:26,646 --> 00:03:31,256
Elmaslar, doğal olarak mücevherlerde
bulunan şekillere dönüşmezler—

54
00:03:31,256 --> 00:03:36,474
bu elmaslar vitrin pırıltısı ve
berraklığına göre kesilmiştirler.

55
00:03:36,474 --> 00:03:41,621
Çevresel koşullar da kristallerin
oluşup oluşmayacağını etkiler.

56
00:03:41,621 --> 00:03:44,126
Cam, erimiş kuvars kumlarından oluşur

57
00:03:44,126 --> 00:03:45,686
ama kristalli değildir.

58
00:03:45,686 --> 00:03:48,706
Çünkü cam nispeten daha hızlı soğur

59
00:03:48,706 --> 00:03:51,646
ve atomların kendilerini kuvars 
kristalinin sıralı yapısında

60
00:03:51,646 --> 00:03:54,576
düzenleyecek vakitleri yoktur.

61
00:03:54,576 --> 00:03:58,346
Yerine, atomların erimiş camdaki
rastgele düzenlemeleri

62
00:03:58,346 --> 00:04:00,906
soğumada kilitli kalır.

63
00:04:00,906 --> 00:04:03,546
Çoğu kristalin geometrik şekli yoktur

64
00:04:03,546 --> 00:04:08,146
çünkü diğer kristallere aşırı derecede
yakın yerlerde oluşurlar.

65
00:04:08,146 --> 00:04:10,809
Granit gibi taşlar kristallerle doludur

66
00:04:10,809 --> 00:04:13,379
ama hiçbirinin tanınmış şekli yoktur.

67
00:04:13,379 --> 00:04:15,539
Magma soğudukça ve sertleştikçe

68
00:04:15,539 --> 00:04:21,249
içerisindeki çoğu mineral aynı zamanda 
kristalleşir ve hızla alanları tükenir.

69
00:04:21,249 --> 00:04:23,881
Turkuaz gibi belirli kristaller,

70
00:04:23,881 --> 00:04:28,891
çoğu çevresel koşulda
yeterli boşluk verilse de

71
00:04:28,891 --> 00:04:31,014
görülebilir geometrik şekillere 
dönüşmezler.

72
00:04:31,014 --> 00:04:34,204
Her kristalin atomik yapısı
eşsiz özelliklere sahiptir

73
00:04:34,204 --> 00:04:39,134
ve bunların insanların duygusal
ihtiyaçlarında bir etkisi olmasa da

74
00:04:39,134 --> 00:04:44,204
malzeme bilimi ve tıpta
güçlü uygulamaları vardır.