Nəsli kəsilmə| Uyğunlaşma və ətraf mühit dəyişikliyi | Orta məktəb biologiyası | Khan Academy

Species become extinct because they can no longer survive and reproduce in their altered environment. If members cannot adjust to change that is too fast or drastic, the opportunity for the species’ evolution is lost.

Khan Academy is a nonprofit organization with the mission of providing a free, world-class education for anyone, anywhere. We offer quizzes, questions, instructional videos, and articles on a range of academic subjects, including math, biology, chemistry, physics, history, economics, finance, grammar, preschool learning, and more. We provide teachers with tools and data so they can help their students develop the skills, habits, and mindsets for success in school and beyond. Khan Academy has been translated into dozens of languages, and 15 million people around the globe learn on Khan Academy every month. As a 501(c)(3) nonprofit organization, we would love your help!

Donate or volunteer today! Donate here: https://www.khanacademy.org/donate

Volunteer here: https://www.khanacademy.org/contribute

- [Təlimatçı] Nəsli kəsilmə
termini haqqında

düşünərkən ağlımıza ilk
öncə baş verən hadisələr,

yəni 63 milyon il əvvəl Yer
kürəsinin böyük bir meteoritlə

toqquşması və bu toqquşma
nəticəsində dinozavrların

əksəriyyətinin ölməsi
kimi hadisələr gəlir.

Əksər heyvanlar deyirəm,
çünki müəyyən olunub ki,

hazırki dövrdə tanıdığımız
bir çox heyvan xüsusilə

toyuqların daxil olduğu
quşlar sinfi öz

başlanğıclarını sağ qalan

dinozavrlardan götürmüşlər.

Təkcə dinozavrların yox,
digər bir neçə

növün də nəsli kəsilmişdir.
Lakin aydındır ki,

bəzi növlər sağ qalmışdır.

Ola bilsin ki, bizim əcdadımız
bir növ yereşən,

gəmirici dələ olmuşdur
və toqquşma anında

torpağın altında olduğu üçün

zədələnmədən xilas
olmuşdur. Daha sonra

Yer kürəsinin tozla örtüldüyünə
baxmayaraq necəsə

qida tapmış və davamlı
fotosintez

getməsə belə bir şəkildə

sağ qala bilmişdir.

Bu videoda nəslin kəsilməsi
haqqında

daha dərin danışacağıq.

Onun səbəbi həmişiə
ətraf mühitdə baş

verən belə böyük dəyişikliklər olmur.

Ancaq nəsil kəsilmə
zamanı haqqında

danışacağımız təkan növü
ətraf mühitin müəyyən

səviyyələrdə dəyişilməsi olacaq.

Populyasiyada müxtəlifliklər

yarandıqca müxtəlifliyi fərqli
rənglərə

malik dairələr şəklində çəkəcəyəm.

Əgər ətraf mühit
müəyyən yollarla tədricən

dəyişərsə, populyasiya
əksər hallarda variantlara,

digər populyasiya fərdlərinə
nisbətən daha

uğurlu olan fərdlərə sahib olacaq.

Ətraf mühitdə baş verən
dəyişikliklərə daha

tez uyğunlaşa bilən belə
variantlar zaman keçdikcə

çoxalacaq, nəticədə onların
daha çoxu sağ qalacaq.

Onlar zamanla dominant
varianta çevriləcək, hətta bir

müddətdən sonra yeni
növ əmələ gətirəcəklər.

Beləliklə, zaman keçdikcə
nəsli kəsilməyəcək,

adaptasiya olaraq, bəlkə də
ətraf mühitə daha yaxşı

uyğunlaşan digər növlərə
çevriləcək fərdlərə sahibsiniz.

Lakin meteoritli dinozavr
nümunəsi bizə göstərdi ki,

dəyişiklik heç də həmişə tədricən olmur.

Aydındır ki, dinozavr
nümunəsində olduğu

kimi səmanın alovlandığı
bir vəziyyətdə çox az

sayda orqanizm belə
şəraitə uyğunlaşaraq

sağ qala biləcək.

Ancaq biz insanlar üçün
o qədər də sürətli görünməyən

sürətli dəyişikliklər də baş verə bilər.

Məsələn, bu qrafik 1500-ci
ildən bəri nəsli kəsilmiş

canlıları göstərir.

Mən sizə bu videonu
dayandırmağı və burada baş

verənləri anladığınızdan tam
əmin olmağı tövsiyə

edirəm, çünki bu, özlüyündə bir

bacarıqdır, lakin həqiqətən maraqlıdır.

Bu, bizə təqribən son
500 ildə nəsli kəsilmiş

növlərin yekun faizini göstərir.

1500-cü ildə orada
olan növləri görə bilərsiniz.

Gəlin suda-quruda
yaşayanların xəttini izləyək.

Cədvəldə suda-quruda
yaşayanların nəsli kəsilmiş

bütün növləri təxminən 2%-lə

2 1/2% arasında yerləşir.

Bu o demək deyil ki, suda-quruda
yaşayanların 2%-dən 2 1/2%-ə qədəri ölüb.

Bu o deməkdir ki, sinfin bu

növləri artıq mövcud deyil.

Suda-qruruda yaşayanların
genotiplərinin bu variantları

artıq dünyada mövcud deyil.

Suda-quruda yaşayanlar üçün
bu olduqca pisdir, lakin

biz bunun digər heyvan növləri

üçün də pis olduğunu görürük.

Deyə bilərsiniz ki, 2%-dən

2 1/2%-ə qədər elə də pis rəqəm deyil.

Yenidən qeyd edək ki,

bunlar bir daha görməyəcəyimiz
bütün növlərdir və

bizi narahat edən şey bu
əyrilərin nə üçün

sürətlə yuxarıya doğru qalxmasıdır.

Bəziləriniz maraqlana bilər ki,

nəsli kəsilmənin ilkin səviyyəsi yoxdur?

Ola bilsin ki, bu ilkin səviyyəyə
nisbətən çox da pis deyil.

Qrafikdəki maraqlı
məqam odur ki, o bizə

ilkin səviyyəni göstərir.

Bu kiçik boz kvadrat bir
ildə milyon növə düşən

0,1-2 nəsli kəsilmənin ilkin
səviyyəsinə

əsaslanan növlərin yekun

faizini təmsil edir.

Yəni ilkin səviyyənin bu
aşağıda yerləşən boz

kvadrat olduğunu görürsünüz.

Qeyri-adi nəsli kəsilmə
nisbətlərimiz olmasa idi,

qrafikdə təxminən bu xəttə yaxın olardıq.

Ancaq diqqətlə baxın,
1500-cü ildən bəri biz bu

rəqəmi geridə qoymuşuq və
bunun səbəbləri bizə aydındır.

Ətraf mühit sürətlə dəyişir.

Ətraf mühitin sürətlə
dəyişməsinin

əsas günahkarı kimdir?

Son 500 ildə hansı
qrupun populyasiyası

durmadan artıb?

Əlbəttə ki, insanlar deyərdiniz.

Bu insanların təkcə
yaşadıqları yer və yaşayış

yerlərini mənimsədikləri ilə
əlaqəli deyil. Həmçinin,

təsəvvür edin, indiki
ətraf mühit təxminən

500 il əvvəl müasir Los-Ancelesdə olan

mühitdən çox fərqlidir.

Bu təkcə yaşadığımız
yerlə bağlı deyil, ehtiyac duyduğumuz

qida ilə də bağlıdır. Bizim həqiqətən
yeməyə ehtiyacımız var.

Lakin bu, digər heyvanların
yaşaya biləcəyi ekosistemlərə

təsir edir və orada onların

artıq yaşaya bilməyəcəyi
böyük

dəyişikliklərə səbəb ola bilər.

İnsanların kənd təsərüffatı
məqsədləri üçün istifadə etdiyi

əkin torpaqları nəsli kəsilmənin
əsas mənbəyidir.

Eyni zamanda dənizə çıxırıq,

bəzən də balıq tuturuq.

Bu da nəsli kəsilmənin mənbəyi ola bilər.

Müxtəlifliyin azalması.

Getdikcə daha çox növ
insanlar tərəfindən əhliləşdirilir

və bu səbəbdən müxtəlifliyin
azalması təbiətdə yalnız bir

neçə növ əkin sahəsi, bir neçə
növ

mal-qaranın qalmasına şərait yaradır.

Onlarla yaxşı anlaşan və
birlikdə yaşayan müəyyən

növlər ola bilər, lakin onlar

müxtəlifliyə malik olmadığı üçün

ekosistem də o qədər müxtəlif

olmur. Buna görə də

növlərin sağ qalması üçün
müxtəlifliklər olmayacaqdır.

Bunun üzərinə çirklənmə,
qlobal istiləşmə, işğalçı növlər

kimi şeyləri əlavə etsəniz,

bu əyrilərin nə üçün narahat
edici şəkildə üzü yuxarı

artdığını anlaya bilərsiniz.

Biz təkcə heyvanlara

qulluq etməməliyik, baxmayaraq
ki, bu növlərə qulluq

etməyimiz üçün yaxşı

motivasiyadır. Lakin yadda

saxlayın ki, növ yox olduqdan

sonra onu bir daha geri
qaytara bilməyəcəksiniz.

Amma ümumi olaraq

bütövlükdə Yer kürəsində
müxtəliflik nə qədər az

olarsa, ekosistemlər də dəyişikliyə o

qədər az dözümlü olacaq.