Chris Abani suy niệm về nhân bản

Chris Abani kể những câu chuyện về con người: người đối mặt với lính tráng. Người biết cảm thông. Người biết tìm lại nhân tính của mình. Nghĩa là "Ubuntu", như anh ấy nói: cách duy nhất cho tôi làm người là cho bạn rọi lại nhân tính của tôi trước tôi.

Tôi luôn tìm cầu những cách để ghi lại,

chia sẽ và lưu giữ những câu chuyện về những người, rất bình dị trong ngày thường.

Những câu chuyện mà có thể mang đến sự chuyễn hóa, hướng đến điều cao quí,

nhưng không bao giờ ủy mị,

không bao giờ tránh né sự đen tối trong chúng ta,

Vì tôi tin rằng chúng ta không khi nào đẹp hơn

là khi chúng ta xấu xí nhất.

Vì đó là khoảnh khắc chúng ta nhận rõ được chất liệu của ta.

Như Chris (dẫn chương trình) nói, tôi lớn lên tại Nigeria...

với cả thế hệ trong những năm 80...

của những sinh viên biểu tình chống chế độ độc tài quân sự mà cuối cũng đã chấm dứt.

Đó không chỉ riêng tôi, mà cả thế hệ của chúng tôi.

Nhưng điều mà tôi đã học được...

rằng là thế giới chưa bao giờ được giải thoát bởi những cử chỉ lớn lao của đấng cứu rỗi,

nhưng đơn giản bởi sự tích góp của những hành động cảm thông một cách nhẹ nhàng, mềm mỏng, gần như không đáng lưu tâm,

những hành động cảm thông của ngày thường.

Ở Nam Phi họ có một cụm từ gọi là "ubuntu".

Ubuntu đến từ một triết lí cho rằng...

cách duy nhất cho tôi làm người là để cho bạn rọi lại...

nhân tính của tôi trước tôi.

Nhưng nếu bạn cũng giống như tôi, nhân tính của tôi thì giống như là cái cửa sổ hơn.

Tôi không thực sự nhìn thấy nó, tôi không dành sự chú ý cho nó...

đến khi có, bạn biết như là, một con bọ chết dính trên khung cửa sổ.

Lúc đấy thì tôi tự dưng thấy, và thường là, không hay chút nào.

Thường là như khi tôi chửi rủa lúc đi đường...

về những người vừa chạy ô tô vừa uống cafe...

và còn gửi email, rồi viết ghi chú.

Vậy Ubuntu thực sự nghĩa là...

chúng ta không thể là con người mà không có những người khác xung quanh.

Nó thực là đơn giản nhưng cũng rất phức tạp.

Thế nên tôi nghĩ mình nên bắt đầu bằng những câu chuyện.

Tôi nên kể cho bạn câu chuyện về những con người đáng ghi nhận.

Vậy nên tôi muốn kể về mẹ tôi.

(Cười)

Bà ấy cũng đen lắm.

Mẹ tôi là người Anh Quốc.

Ba mẹ tôi gặp nhau tại Oxford trong nhưng năm 50,

rồi mẹ tôi chuyển đến Nigeria và sống ở đấy.

Bà cao gần mét sáu, rất mạnh mẽ và rất "Ăng lê".

Mẹ tôi "Ăng lê" kiểu như vầy nè -- hoặc là đã từng, vì bà vừa mất.

Bà ra California rồi đến Los Angeles thăm tôi,

rồi chúng tôi đến thành phố Malibu, nơi mà bà cho là rất đáng thất vọng.

(Khán giả cười)

Và rồi chúng tôi đi đến một nhà hàng cá,

và anh chàng hầu bàn tội nghiệp tên là Chad,

Anh ta đến thì mẹ tôi hỏi:

"Anh có món gì đặc biệt không, chàng trai?"

Rồi Chad đáp lại: "Có chứ, như là, chúng tôi có cá hồi

nó như là cuộn lại như món wasabi, vỏ giòn.

Nó ngon dữ lắm đó!"

Và mẹ tôi quay nhìn tôi và nói,

"Anh này đang nói tiếng gì vậy?"

(Cười)

Tôi nói: "Tiếng Anh đó mẹ"

Rồi bà lắc đầu nói:

" Ôi, bọn Mỹ này, chúng ta cho họ một ngôn ngữ.

Sao họ không dùng chứ?"

(Thính giả cười vang)

Ờ, người phụ nữ này, người cải đạo từ Giáo Hội Anh

sang Công Giáo khi cưới ba tôi...

và không có ai mà dữ dội hơn một người Công Giáo cải đạo...

bà quyết định dạy dân nông thôn ở Nigeria,

đặt biệt là phụ nữ người Igbo,

phương pháp theo dõi kỳ rụng trứng,

cũng là phương pháp tránh thai duy nhất nhà thờ Công Giáo cho phép.

Nhưng mà tiếng Igbo của bà còn kém.

Nên bà mang tôi theo làm phiên dịch.

Tôi mới có 7 tuổi.

(Khán giả cười)

Vậy là đây những người phụ nữ đó...

người chưa từng bàn về chu kỳ của mình với chồng,

và đây tôi đang nói với họ: "Ờ, Thường bao lâu thì bà tới kỳ?"

(Khán giả tiếp tục cười)

Rồi: "Bà có thấy gì phụt ra không?"

(Khán giả tiếp tục cười)

Rồi: "Âm hộ của bà sưng đến thế nào?"

(Khán giả tiếp tục cười)

Mẹ tôi chưa từng nghĩ về mình như một người theo phái nữ quyền (feminist),

nhưng mẹ tôi thường hay nói cây này:

"Cái gì đàn ông làm được là mẹ sửa được"

(Thính giả cười vang và vỗ tay)

Lúc mà ba tôi phàn nàn về chuyện này,

khi mà mẹ dắt thằng bé 7 tuổi

đi dạy cái vụ tránh thai, bạn biết mà,

ông thường hay nói: "Oh, bà đang biến nó thành,...

bà đang dạy nó cách làm đàn bà mất."

Mẹ trả lời: " Ai đó phải làm thôi! Phải hong?"

(Khán giả lại cười)

Người phụ nữ này, trong suốt cuộc chiến Biafran,

chúng tôi bị kẹt trong cuộc chiến,...

Mẹ tôi với 5 đứa trẻ.

Bà mất một năm, hết trại tị nạn này đến trại tị nạn khác,

để tìm đến một sân bay nơi chúng tôi có thể rời khỏi đất nước ấy.

Ở mỗi trại tị nạn, bà đều phại đối mặt với bọn lính...

muốn bắt anh trai tôi, khi ấy 9 tuổi,

và biến anh ấy thành "chiến binh trẻ em".

Bạn có hình dung được người phụ nữ cao gần mét sáu,

chống lại bọn đàn ông có súng và muốn giết chúng tôi?

Suốt cả năm trời ấy...

mẹ tôi chưa từng khóc, dù chỉ một lần.

Nhưng khi chúng tôi tới Lisbon, ở sân bay...

sắp bay đi Anh Quốc,

có người phụ nữ nọ thấy mẹ tôi mặc áo váy...

bị giặt quá nhiều lần đến nỗi mà nhìn xuyên qua được,

với 5 đứa nhóc nhìn đói meo,

bà ấy lại hỏi han chuyện gì.

Và mẹ tôi kể bà ấy nghe.

Rồi người phụ nữ ấy, mở toang vali của mình...

tặng tất cả trang phục cho chúng tôi,

và cả đồ chơi của con bà ấy nữa, mà chúng không thích lắm, nhưng...

(Cười)

Đó là lần duy nhất mẹ tôi khóc.

Tôi nhớ vài năm sau đó, tôi đang viết sách về mẹ tôi,

và tôi hỏi bà: "Sao hồi đó mẹ khóc?"

Và mẹ tôi nói: "Con biết không, con có thể rèn tim con thành sắt

trước mọi ưu phiền, mọi kinh hãi.

Nhưng một hành động tử tế giản dị từ một người hoàn toàn xa lạ

sẽ làm con vỡ òa."

Những bà cụ trong làng của ba tôi, sau khi chiến tranh qua đi,

thuộc lòng tên của từng người đã chết,

và rồi họ hát những bài khóc thương, được ghép lại từ những cái tên ấy.

Những bài hát quá đỗi ưu sầu đến thiêu đốt tâm can.

Và họ sẽ hát những lời ấy chỉ những khi trồng lúa ngoài đồng,

như thể họ đang gieo xuống đất quả tim của những người quá cố

vào trong hạt gạo.

Nhưng đến khi mùa gặt

họ lại hát những khúc hân hoan,

mà được ghép lại từ tên của từng đứa trẻ

được sinh ra trong năm đấy.

Rồi mỗi mùa lúa mới, khi mà họ lại hát những bài khóc thương,

họ sẽ thay tên của những người chết,

bằng đúng số tên của nhừng người vừa được sinh ra.

Bằng cách ấy, những người phụ nữ này đã thực hiện sự chuyển hóa rất lớn,

Sự chuyển hóa đẹp đẽ.

Bạn có biết rằng, trước cuộc diệt chủng tại Rwanda

từ chỉ "hiếp dâm" và từ chỉ "hôn nhân"

từng là một từ duy nhất?

Nhưng hôm nay, phụ nữ đang tái thiết Rwanda.

Bạn cũng có biết rằng rằng sau chế độ A-pác-thai,

khi chính phủ mới tiến vào nhà quốc hội,

thì không thấy có nhà vệ sinh nữ trong tòa nhà?

Có vẻ như là chế độ A-pác-thai

là chuyện hoàn toàn của đàn ông.

Tất cả những điều này nói rằng dù cho sự kinh hãi, và dù cho sự chết,

phụ nữ chưa từng đáng kể đến.

Nhân tính của họ có vẻ như chưa từng quan trọng với chúng tôi.

Khi tôi lớn lên tại Nigeria

và đáng ra tôi không nên nói Nigeria vì nó chung chung quá,

nhưng là tại Urhobo, vùng người Igbo quê tôi,

luôn có lễ trưởng thành cho nam giới trẻ.

Nam giới được dạy làm đàn ông theo một cách mà nghĩa là không phải đàn bà,

chủ yếu là thế.

Và rất nhiều nghi thức liên quan đến giết chóc, giết súc sinh nho nhỏ,

đi kèm với lễ, vậy nên khi tôi 13 tuổi

và, ý tôi là, nó hợp lý, vì đó là một cộng đồng nông nghiệp,

ai đó phải giết súc vật thôi,

đâu có tiệm thức ăn chế biến sẵn nào để mà đi mua kangaroo steak đâu...

nên khi tôi 13, đến lược tôi phải giết một con dê.

Hồi đó tôi là một đứa nhỏ lạ lẫm, nhạy cảm mà không thực sự có thể làm việc đó,

nhưng tôi phải làm.

Và đáng lẽ tôi phải làm một mình.

Nhưng một người bạn của tôi, tên Emmanuel,

lớn tuổi hơn tôi rõ rệt,

anh ấy từng là lính nhí trong cuộc chiến Biafran,

đi cùng với tôi.

Điều đó khiến tôi yên tâm,

vì anh ấy đã từng thấy nhiều lắm.

Hồi tôi đang mới lớn, anh hay kể tôi nghe

chuyện anh hay đâm lê người ta,

rồi ruột của họ rớt ra, nhưng họ vẫn chạy tiếp.

Vậy là anh này cùng đi với tôi,

tôi không biết là bạn có bao giờ nghe tiếng dê kêu, hay từng thấy dê...

chúng kêu nghe như người vậy,

vì vậy chúng tôi gọi bi kịch là "bài hát của con dê".

Bạn tôi, Brad Kessler, nói rằng chúng ta đã không trở thành người

cho đến khi chúng ta bắt đầu chăn dê.

Dù sao, mắt dê nhìn như mắt trẻ con ấy.

Nên khi tôi cố giết con dê đó và không thể,

Emmanuel khom xuống, đặt tay lên miệng con dê,

che mắt nó lại, để tôi không phải nhìn vào đấy,

khi tôi giết con dê.

Xem có vẻ chẳng có gì lắm, đối với một gã từng trãi như thế,

và với anh ấy, giết một con dê đáng ra là

chuyện quá bình thường,

Vậy mà trong tâm anh vẫn thấy phải bảo vệ tôi.

Tôi đã rất nhát gan.

Tôi khóc lâu dữ lắm.

Và sau đó, anh chẳng hề nói gì cả.

chỉ ngồi đó và nhìn tôi khóc cả giờ.

Rồi sau đó, anh nói với tôi:

"Nó sẽ luôn là khó khăn, nhưng nếu em khóc như vậy mỗi lần,

em sẽ chết vì vỡ tim mất."

Chỉ cần biết là, đôi lúc

biết rằng nó khó khăn là đủ rồi.

Dĩ nhiên khi nó về dê thì làm tôi nghĩ đến cừu,

theo một cách không hay.

(Cười đùa)

Tôi sinh 2 ngày sau Giáng sinh .

Nên lớn lên tôi có bánh kem và đủ thứ,

nhưng tôi chưa từng có quà, vì tôi sinh sau Giáng sinh 2 ngày.

Hồi tôi khoảng 9 tuổi, chú tôi vừa mới đi Đức về,

và chúng tôi có cha sứ đến chơi nhà,

mẹ tôi đang đãi trà ông ấy,

và chú tôi đột nhiên nói: "Quà của Chris đâu rồi?"

Và mẹ tôi nói:" Đừng nói chuyện đó trước mặt khách."

Nhưng mà chú tôi rất muốn thể hiện mình vừa mới về,

nên chú gọi tôi ra, và nói:

"Vào phòng ngủ, phòng chú ấy.

Lấy bất cứ thứ gì con thích trong vali.

Quà sinh nhật của con đó"

Tôi chắc là chú nghĩ tôi sẽ lấy sách hay áo gì đấy,

nhưng tôi tìm thấy một con cừu bơm hơi.

(Khán giả cười)

Nên tôi thổi nó lên và chạy vào phòng khách,

trỏ tay vào nơi đáng ra không nên trỏ,

tôi đang vẫy vẫy con cừu kêu beep beep,

và mẹ tôi làm như là sắp chết vì sốc vậy.

(Cười)

Và Cha McGetrick rất bình thản,

chỉ khuấy ly trà và nhìn mẹ tôi nói,

"Không sao đâu Daphne, tôi là người Scotland mà"

(Khán giả cười vang)

(Vỗ tay)

Những ngày cuối trong tù của tôi, 18 tháng cuối,

bạn tù của tôi, trong năm ấy, năm đầu của 18 tháng..

Bạn tù của tôi là cậu bé 14 tuổi.

Tên là John James,

và hồi đó nếu mà một người trong nhà phạm tội,

nhà binh sẽ giữ bạn như là con tin

đến khi gia đình bạn ra tòng.

Vậy là cậu trai 14 tuổi này đang chờ án tử.

Và không phải ai mang án tử đều là tù nhân chính trị..

Cũng có những tên rất xấu xa.

Cậu ấy mang vào được hai quyển truyện tranh, 2 quyển truyện

Người nhện (Spiderman) và X-men.

Cậu ấy mê lắm,

Khi mà đọc chán rồi,

cậu bắt đầu dạy bọn tử tù đọc chữ

với những quyển truyện ấy.

Thế là, tôi nhớ đêm từng đêm,

bạn có thể nghe bọn họ, những tên tù sừng sỏ,

lúi xúi xung quanh John James, đọc theo: "Bắt lấy, Người Nhện!"

(Cười)

Thật đáng kinh ngạc.

Tôi lúc đó lo lắm.

Cậu ấy chẳng biết án tử là gì cả.

Tôi đi tù hai lần rồi,

và tôi sợ chết khủng khiếp.

Và cậu ấy luôn cười và nói:

"Thôi mà mầy, mình sẽ thoát thôi"

Rồi tôi nói: "Sao mầy biết?"

Thì cậu ấy nói: "Ờ, tao nghe nói vậy ở vườn nho"

Họ giết cậu ấy.

Họ trói tay cậu ấy vào cái ghế,

và họ đóng đinh dương vật cậu ấy vào cái bàn với cái đinh tất rưỡi.

Rồi bỏ cậu ấy chảy máu cho đến chết.

Thế là tôi đơn độc, vì tôi chia sẽ xúc cảm của mình.

Xung quanh ta, khắp nơi, luôn có những người như thế.

Người Igbo thường nói rằng chính họ dựng lên các thần.

Họ sẽ đến với nhau như là cộng đồng,

và bày tỏ lời nguyện cầu.

Và lời nguyện của họ được mang đến cho thầy pháp

người sẽ tìm một vật linh

và những hiến tế thích đáng được tiến hành,

và vị thần sẽ được dựng đền thờ.

Nhưng nếu vị thần trở nên hung bạo và bắt đầu đòi nhiến tế mạng người,

người Igbo sẽ hủy hoại vị thần ấy.

Họ sẽ phá bỏ đền thờ,

và ngừng gọi tên vị thần.

Đó là cách họ tìm lại nhân tính của họ.

Từng ngày, mỗi chúng ta ở đây,

chúng ta đang tạo ra những vị thần mà đã trở nên hung hăng,

và đã đến lúc chúng ta bắt đầu đánh đổ đi những thần ấy,

và quên đi tên của chúng.

Điều ấy không đòi hỏi gì lớn lao.

Tất cả cần có là nhận ra trong chúng ta, hàng ngày,

một vài trong chúng ta có thể thấy, được bao quanh bởi những người

như những người tôi đã kể bạn nghe.

Vài người trong chúng ta trong thính phòng, những con người tuyệt vời,

mang đến cho chúng ta tấm gương để soi vào nhân tính của mình.

Tôi xin kết thúc với một bài thơ của một nhà thơ Mỹ bút danh Lucille Clifton.

Tựa bài thơ là "Rượu Kính", xin dành tặng cho bạn tôi Vusi

đang hiện diện trong thính giả ở đây.

"Rượu Kính"

Bắc Carolina, 1999.

"Xin dâng cho đất này, rượu này.

Tôi hình dung ông lão đang khóc đây,

Xa khuất tầm nhìn của đốc công

Ông đặt lưỡi mình qua cái lỗ

Nơi là răng, nếu ông ta trọn vẹn.

Nó đau nơi cái răng đã từng,

Nơi đất mẹ đã từng,

Nhà, vợ, con trai và con gái xinh.

Ông lau khổ đau khỏi mặt mình,

Và đưa tay khát vào lưỡi khát,

Và nếm vị mặn.

Tôi gọi cái tên có thể của ông ấy,

Đây dành cho ông, ông lão.

Rượu này, đất mặn này."

Xin cảm ơn.

(Vỗ tay)