De duistere geheimen van een politiestaat

Breng een bezoek aan de duistere krochten van de Oost-Duitse staatsveiligheidsdienst, beter bekend als de Stasi. Ze was ongemeen goed in het bespioneren van haar burgers, tot aan de val van de Berlijnse muur in 1989. De Stasi had een systeem uitgedokterd van toezicht en psychologische druk dat het land decennialang onder controle hield. Hubertus Knabe bestudeert de Stasi --en werd door haar bespioneerd. Hij deelt verbluffende details over de val van een politiestaat en hoe gemakkelijk buren tegen elkaar worden opgezet.

Dit jaar viert Duitsland

de 25ste verjaardag
van de vreedzame revolutie

in Oost-Duitsland.

In 1989 werd het communistische
regime opzijgezet,

viel de Berlijnse muur, en een jaar later

werd de Duitse Democratische Republiek,
de DDR, in het Oosten,

verenigd met de Duitse
Bondsrepubliek in het Westen

en ontstond het huidige Duitsland.

Eén van de vele dingen
die Duitsland erfde,

waren de archieven
van de Duitse geheime politie,

de zogenaamde Stasi.

Nauwelijks twee jaar na haar ontbinding

werden haar documenten openbaar gemaakt

en begonnen historici zoals ik

deze documenten te bestuderen

om te leren hoe
de DDR-politiestaat werkte.

Je hebt misschien de film

'Het leven van de anderen' gezien.

Die gaf de Stasi wereldwijd bekendheid.

We leven in een tijd waarin de woorden

'toezicht' en 'telefoontap'

de voorpagina's van de kranten halen.

Daarom wil ik het hebben
over hoe de Stasi echt te werk ging.

Laten we eerst even kijken

naar de geschiedenis van de Stasi,

want dat is cruciaal om te begrijpen

hoe ze zichzelf opvatte.

Haar oorsprong ligt in Rusland.

In 1917 richtten de Russische communisten

de Noodcommissie voor de Bestrijding
van Contrarevolutie en Sabotage op,

kortweg de Cheka.

Die stond onder leiding
van Felix Dzerzhinsky.

De Cheka was een instrument
van de communisten

om hun regime te vestigen
door de bevolking te terroriseren

en door hun vijanden te executeren.

Ze evolueerde later tot de welbekende KGB.

De Cheka was het idool
van de Stasi-officieren.

Ze noemden zich Chekisten,

het logo leek er zelfs op,

zoals je hier ziet.

De Russische geheime politie

was de schepper en lesgever van de Stasi.

Toen het Rode Leger in 1945
Oost-Duitsland bezette,

breidde ze zich daar meteen uit

en begon al snel de Duitse
communisten op te leiden

om hun eigen geheime
politie op te bouwen.

In de zaal waar we nu zitten,

werd trouwens in 1946
de regeringspartij van de DDR opgericht.

Vijf jaar later werd de Stasi opgericht

en stap voor stap werd
de vuile klus van de onderdrukking

aan haar overgedragen.

De centrale gevangenis

voor politieke gevangenen,

die was opgericht door de Russen,

werd overgenomen door de Stasi

en was in gebruik tot het einde
van het communisme.

Je ziet ze hier.

In het begin keken de Russen toe
bij elke belangrijke stap.

Maar Duitsers staan bekend
om hun doeltreffendheid,

dus de Stasi groeide heel snel.

In 1953 had ze al meer werknemers

dan de Gestapo,

de geheime politie van Nazi-Duitsland.

Hun aantal verdubbelde om de tien jaar.

In 1989 werkten meer dan
90.000 mensen voor de Stasi.

Dat wil zeggen dat elke medewerker

verantwoordelijk was voor 180 mensen,

wat je echt nergens anders
ter wereld vond.

Aan de top van dit indrukwekkende apparaat

stond één man, Erich Mielke.

Hij leidde het Ministerie
van Staatsveiligheid

gedurende meer dan 30 jaar.

Hij was een ambtenaar
[zonder scrupules] --

in zijn verleden had hij
twee politiemannen

niet ver van hier gedood --

die de Stasi personaliseerde.

Maar wat was er zo bijzonder aan de Stasi?

Om te beginnen haar enorme macht,

want ze verenigde verschillende functies

in één organisatie.

Om te beginnen was de Stasi

een inlichtingendienst.

Ze gebruikte alle denkbare middelen

om in het geheim aan informatie te komen,

zoals verklikkers, of telefoontap,

zoals je hier ziet.

Ze was niet alleen
in Oost-Duitsland actief,

maar overal ter wereld.

Ten tweede was de Stasi
een geheime politie.

Ze kon mensen tegenhouden op straat

en ze in haar eigen gevangenissen stoppen.

Ten derde werkte de Stasi

als een soort openbare aanklager.

Ze had het recht om
voorbereidend onderzoek te doen

en mensen officieel te verhoren.

Last but not least,

de Stasi had haar eigen leger.

Meer dan 11.000 soldaten dienden

in haar zogenaamde Wachtersregiment.

Dat werd opgericht om protest
en opstanden te onderdrukken.

Door deze machtsconcentratie

werd de Stasi een staat
in de staat genoemd.

Laten we in steeds groter detail

naar de middelen van de Stasi kijken.

Hou in gedachten dat er toentertijd

nog geen smartphones of internet waren.

Natuurlijk gebruikte de Stasi
allerlei technische middelen

om mensen in de gaten te houden.

Telefoons werden afgeluisterd,

met inbegrip van die
van de West-Duitse Bondskanselier,

en vaak ook de appartementen.

Elke dag werden 90.000 brieven geopend

door deze machines.

De Stasi schaduwde ook
tienduizenden mensen

met speciaal opgeleide agenten
en geheime camera's,

om elke stap vast te leggen die ze zetten.

Op deze foto zie je mij

als jonge man voor dit gebouw

waar we nu zijn, gefotografeerd
door een Stasi-agent.

De Stasi verzamelde zelfs
de geur van mensen.

Ze sloeg er staaltjes van op
in afgesloten potten

die ontdekt werden
na de vredige omwenteling.

Al deze taken werden uitgevoerd
door zeer gespecialiseerde afdelingen.

De afdeling telefoontap

was volledig gescheiden

van de afdeling brievencontrole,

en met reden,

want als een agent de Stasi verliet,

wist hij heel weinig.

Wat een contrast met Snowden.

De verticale specialisatie
was ook belangrijk

om allerlei vormen
van empathie te voorkomen

met het voorwerp van observatie.

De agent die me schaduwde,

wist niet wie ik was

of waarom ik werd gevolgd.

Ik smokkelde verboden boeken

van West- naar Oost-Duitsland.

Maar nog typischer voor de Stasi

was het gebruik
van menselijke inlichtingen,

mensen die in het geheim
rapporteerden aan de Stasi.

Voor de minister van Staatsveiligheid

waren deze zogenaamde
officieuze medewerkers

de belangrijkste hulpmiddelen.

Vanaf 1975 werkten bijna 200.000 mensen

regelmatig met de Stasi samen,

meer dan een procent van de bevolking.

In zekere zin had de minister gelijk,

want technische instrumenten

registreren alleen wat mensen doen,

maar agenten en spionnen
kunnen ook overbrengen

wat mensen van plan zijn

en wat ze denken.

Daarom rekruteerde de Stasi
zovele informanten.

Het systeem om ze aan te werven

en ze op te voeden, zoals dat heette,

was heel vernuftig.

De Stasi had haar eigen universiteit,

niet ver van hier,

waar de methoden werden verkend

en aangeleerd aan de ambtenaren.

Deze richtlijn beschreef in detail

elke stap die je moet zetten

om mensen te overtuigen

om hun medeburgers te verraden.

Er wordt soms gezegd dat informanten

gedwongen werden ingelijfd,

maar dat is veelal onjuist.

Want een gedwongen informant
is een slechte informant.

Alleen iemand die bereid is
je de informatie te geven die je wil,

is een effectieve verklikker.

De voornaamste redenen
waarom mensen met de Stasi samenwerkten,

waren politieke overtuiging
en materiële voordelen.

De ambtenaren probeerden ook
een persoonlijke band te smeden

tussen henzelf en de informant.

Eerlijk gezegd toont
het voorbeeld van de Stasi

dat het niet moeilijk is
om iemand te overhalen

om anderen te verraden.

Zelfs sommige Oost-Duitse topdissidenten

collaboreerden met de Stasi,

zoals bijvoorbeeld Ibrahim Böhme.

In 1989 leidde hij de vredige omwenteling

en hij werd bijna de eerste
vrij verkozen premier van de DDR,

tot uitkwam dat hij informant was.

Het spionnennetwerk was echt heel breed.

In bijna elke instelling,

zelfs in de kerken, of in West-Duitsland,

waren er vele.

Ik herinner me dat ik
tegen een Stasi-officier zei:

"Als je me een informant had gestuurd,

had ik hem zeker herkend."

Zijn antwoord was:

'Wij stuurden er geen.

We gebruikten diegenen
die in jouw buurt waren."

In werkelijkheid rapporteerden
twee van mijn beste vrienden

over mij aan de Stasi.

Niet alleen in mijn geval
zaten de verklikkers vlakbij.

Bij Vera Lengsfeld,
nog een belangrijke dissident,

was het haar man die haar bespioneerde.

Een beroemd schrijver
werd door zijn broer verraden.

Het doet me denken aan de roman
'1984' van George Orwell,

waar de enige schijnbaar
betrouwbare persoon

een verklikker was.

Maar waarom verzamelde de Stasi
al deze informatie

in haar archieven?

Het belangrijkste doel was
de maatschappij onder controle houden.

In bijna elke toespraak
gaf de Stasiminister

de opdracht om uit te zoeken wie wie was,

dat wil zeggen: wie wat dacht.

Hij wilde niet wachten tot iemand

probeerde in te gaan tegen het regime.

Hij wilde vooraf weten

wat mensen dachten en van plan waren.

De Oost-Duitsers wisten natuurlijk

dat ze omringd waren door verklikkers,

in een totalitair regime
dat wantrouwen zaaide

en een staat van wijdverbreide angst,

de belangrijkste middelen
om mensen te onderdrukken

die elke dictator gebruikt.

Daarom probeerden weinige Oost-Duitsers

om het communistische
regime te bestrijden.

Als ze dat deden,
gebruikte de Stasi vaak een methode

die echt des duivels was.

Het heette Zersetzung,

en het wordt beschreven
in een andere richtlijn.

Het woord is moeilijk te vertalen

omdat het oorspronkelijk
'biodegradatie' betekent.

Maar het is een vrij
accurate beschrijving.

Het doel was om stiekem

het zelfvertrouwen van mensen
te ondermijnen

door bijvoorbeeld
hun reputatie te beschadigen,

problemen te veroorzaken op hun werk,

en door hun persoonlijke
relaties te ondermijnen.

Alles welbeschouwd was Oost-Duitsland
een heel moderne dictatuur.

De Stasi probeerde niet
elke dissident te arresteren.

Ze verlamde ze liever,

en dat lukte omdat ze toegang had
tot zoveel persoonlijke informatie

en zovele instellingen.

Iemand gevangen zetten gebeurde alleen

als het niet anders kon.

Daartoe beschikte de Stasi
over 17 gevangenissen,

één per district.

Hier ontwikkelde de Stasi ook

moderne detentiemethoden.

De ondervragende officier

folterde de gevangene normaal niet.

Hij gebruikte eerder
een gesofistikeerd systeem

van psychologische druk

gebaseerd op strikte afzondering.

Bijna geen enkele gevangene hield het uit

zonder een verklaring af te leggen.

Als je de kans hebt,

moet je de vroegere Stasigevangenis
in Berlijn bezoeken

onder begeleiding van een voormalige
politieke gevangene,

die je zal uitleggen hoe dit werkte.

Eén vraag moet nog beantwoord worden:

als de Stasi zo goed georganiseerd was,

waarom is het communistische
regime dan ingestort?

Ten eerste, in 1989
wist de leiding van Oost-Duitsland

niet goed wat ze moesten doen tegen
het aanzwellende protest van de mensen.

Het was vooral in de war

omdat in het moederland
van het socialisme,

de Sovjet-Unie,

een meer liberaal beleid werd gevoerd.

Bovendien was het regime afhankelijk

van leningen uit het Westen.

Daarom werd de Stasi geen opdracht gegeven
om de opstand neer te slaan.

Ten tweede is er
in de communistische ideologie

geen plaats voor kritiek.

De leiding bleef vasthangen aan het geloof

dat het socialisme een perfect systeem is,

en de Stasi moest dat
uiteraard bevestigen.

Het gevolg was

dat ondanks alle informatie

het regime niet in staat was
om zijn echte problemen te analyseren

en dus ook niet om ze op te lossen.

Uiteindelijk ging de Stasi kapot

door de structuren

die het moest beschermen.

Het einde van de Stasi

was iets tragisch,

omdat die ambtenaren

tijdens de vredevolle revolutie

maar met één ding werden bezig gehouden:

de documenten vernietigen

die ze decennialang hadden geproduceerd.

Gelukkig

werden ze tegengehouden
door mensenrechtenactivisten.

Daarom kunnen we vandaag
de dossiers gebruiken

om een beter begrip te krijgen

van hoe een politiestaat functioneert.

Dank je wel.

(Applaus)

Bruno Giussani: Heel hartelijk dank.

Hubertus, ik wil je
een paar vragen stellen.

Ik heb hier Der Spiegel van vorige week.

"Mein Nachbar NSA."
Mijn buur, de NSA.

Je hebt ons zojuist
verteld over mijn buur,

de spionnen en
de verklikker uit Oost-Duitsland.

Er is dus een direct verband
tussen deze twee verhalen,

of niet?

Wat is je reactie als historicus
als je dit ziet?

Hubertus Knabe: Volgens mij zijn er

verschillende aspecten te vermelden.

Om te beginnen denk ik
dat er een verschil is

in de redenen waarom je
deze gegevens verzamelt.

Doe je dat om je bevolking te beschermen

tegen terroristische aanslagen

of doe je dat om je bevolking
te onderdrukken?

Dat is een fundamenteel verschil.

Van de andere kant

kunnen deze instrumenten
ook in een democratie misbruikt worden.

We moeten ons daar goed
van bewust zijn en het stoppen,

zodat ook de inlichtingendiensten

de regels volgen die we hebben.

Het derde punt, allicht,

Is dat we echt blij mogen zijn
dat we in een democratie leven.

Want reken maar dat in Rusland en China

hetzelfde gebeurt,

maar niemand spreekt erover,

omdat niemand dat kan.

(Applaus)

BG: Toen het verhaal
voor het eerst werd uitgebracht,

in juli vorig jaar,

diende je een strafklacht in

bij een Duitse rechtbank. Waarom?

HK: Dat deed ik omwille
van het tweede punt dat ik vermeldde,

dat ik denk dat vooral in een democratie

de regels voor iedereen gelden.

Het is dus niet toegelaten

dat gelijk welke instelling
de regels niet respecteert.

In het Duitse strafwetboek staat

dat je niemands telefoon mag aftappen

zonder toestemming van de rechter.

Gelukkig staat dat
in het Duitse strafwetboek,

dus als het niet gerespecteerd wordt

dan moet er volgens mij
een onderzoek komen.

Het duurde heel lang voor
de Duitse openbare aanklager dat deed.

Hij deed het alleen
in het geval van Angela Merkel,

en niet in het geval
van alle andere inwoners van Duitsland.

BG: Dat verbaast me niets, door --

(Applaus) --

door het verhaal dat je hebt verteld.

Van buiten af bekeken,
ik woon niet in Duitsland,

en ik verwachtte dat de Duitsers

sterker en meteen zouden reageren.

Maar de reactie kwam pas

toen uitkwam dat de telefoon
van kanselier Merkel

werd afgeluisterd. Waarom?

HK: Ik denk dat het een goed teken is,

omdat mensen zich veilig voelen
in deze democratie.

Ze zijn niet bang dat ze
gearresteerd zullen worden,

en als je deze zaal
verlaat na de conferentie,

dan hoeft niemand bang zijn
dat de geheime politie

buiten staat om je te arresteren.

Dat is volgens mij een goed teken.

Mensen zijn niet echt bang,
zoals had gekund.

Maar ik vind natuurlijk
dat de instellingen

de verantwoordelijkheid hebben
om illegale acties te stoppen,

in Duitsland of waar ze ook plaatshebben.

BG: Tenslotte een persoonlijke vraag,
dit is de laatste.

In Duitsland was er een debat

over asiel voor Edward Snowden.

Zou je voor of tegen zijn?

HK: O, dat is een moeilijke vraag,

maar als je het mij vraagt,

en als ik eerlijk antwoord,

dan zou ik hem asiel verlenen,

want ik vind het heel moedig,
wat hij heeft gedaan.

Hij heeft zijn hele leven verwoest,

zijn familie en alles.

Ik denk dat we voor deze mensen
iets moeten doen,

vooral in het licht
van de Duitse geschiedenis,

waarin zovele mensen moesten ontsnappen

en asiel aanvroegen in andere landen,

en het niet kregen.

Het zou een goed teken zijn
om hem asiel te geven.

(Applaus)

BG: Hubertus, zeer hartelijk dank.