0:00:00.960,0:00:03.016
Nilikuwa na umri wa miaka 14

0:00:03.040,0:00:04.616
nikiwa kwenye jumba la michezo,

0:00:04.640,0:00:06.400
nikiiba kwenye mashine ya mchezo,

0:00:07.200,0:00:08.976
na nilipokuwa nikitoka nje ya jengo

0:00:09.000,0:00:11.380
mlinzi alikamata mkono wangu, [br]hivyo nikakimbia.

0:00:11.760,0:00:14.736
Nilikimbilia mtaani,[br]na nikaruka juu ya uzio.

0:00:14.760,0:00:16.376
Na nilipofika juu,

0:00:16.400,0:00:18.576
uzito wa sarafu 3,000 kwenye mkoba wangu

0:00:18.600,0:00:20.240
ulinielemea na kunivuta chini.

0:00:20.880,0:00:23.936
Niliponyanyuka, mlinzi [br]alikuwa amesima juu yangu,

0:00:23.960,0:00:27.376
na akasema, "Siku nyingine nyinyi vibaka, [br]ibeni vitu mnavyoweza kubeba."

0:00:27.400,0:00:29.416
(Kicheko)

0:00:29.440,0:00:31.576
Nilipelekwa kwenye mahabusu ya watoto

0:00:31.600,0:00:34.160
na nilipoachiliwa [br]chini ya dhamana ya mama yangu,

0:00:35.080,0:00:38.056
maneno ya kwanza mjomba wangu[br]alisema yalikuwa, "Ulikamatwaje?"

0:00:38.080,0:00:40.256
Nikasema, "Mzee, mkoba [br]ulikuwa mzito sana."

0:00:40.280,0:00:42.660
Akasema, "Mzee, [br]hukutakiwa kuchukua sarafu zote."

0:00:42.660,0:00:46.056
Nikasema, "Mzee, zilikuwa ndogo. [br]Ningefanyaje?"

0:00:46.080,0:00:50.976
na dakika 10 baadaye, alinipeleka kuiba [br]kwenye mashine nyingine ya mchezo.

0:00:51.000,0:00:53.020
Tulihitaji pesa ya petroli kufika maskani.

0:00:53.250,0:00:55.290
Hayo ndiyo yalikuwa maisha yangu.

0:00:55.440,0:00:57.296
Nimekulia Oakland, Kalifornia,

0:00:57.320,0:00:59.656
na mama yangu [br]na ndugu wa karibu wa familia

0:00:59.680,0:01:00.920
walevi wa madawa ya kulevya ya kokeini .

0:01:01.560,0:01:06.000
Mazingira yangu yalijumuisha [br]kuishi na familia, marafiki,

0:01:06.960,0:01:08.560
na makazi kwa wasio-na-makazi.

0:01:09.040,0:01:12.720
Mara nyingi, mlo wa jioni tuliupata [br]kwenye foleni za vyakula vya msaada.

0:01:13.440,0:01:15.296
Mjomba aliniambia hivi:

0:01:15.320,0:01:17.296
pesa inatawala dunia

0:01:17.320,0:01:18.536
na kila kitu ndani yake.

0:01:18.560,0:01:20.640
Na katika hii mitaa, pesa ni Mfalme.

0:01:21.320,0:01:22.936
Na ikiwa utafuata pesa,

0:01:22.960,0:01:25.480
itakupeleka kwa mtu mbaya au mtu mzuri.

0:01:26.080,0:01:28.616
Baadaye kidogo,[br]nilifanya uhalifu wangu wa kwanza,

0:01:28.640,0:01:31.616
na ndiyo mara ya kwanza [br]nilipoambiwa kuwa nina kipaji

0:01:31.640,0:01:33.790
na nikajisikia kuwa kuna mtu ananiaminia.

0:01:34.240,0:01:36.946
Hakuna aliyewahi-niambia kuwa[br]ningeweza kuwa mwanasheria,

0:01:36.946,0:01:38.056
daktari au mhandisi.

0:01:38.080,0:01:41.596
Yaani, ningewezaje kufanya hivyo?[br]Sikuweza kusoma, kuandika wala kutahajia.

0:01:41.596,0:01:42.736
Sikuwa mtu aliyesoma.

0:01:42.760,0:01:45.880
Kwahiyo, mara zote nilifikiri[br]uhalifu ndio njia ya kwenda.

0:01:47.480,0:01:49.176
Na kisha siku moja

0:01:49.200,0:01:50.456
Nilikuwa naongea na mtu

0:01:50.480,0:01:54.080
na alikuwa ananiambia juu ya [br]huu wizi ambao tungeweza fanya.

0:01:54.760,0:01:55.960
Na tukaufanya.

0:01:57.080,0:01:58.896
Ukweli ni kwamba nilikuwa nakulia

0:01:58.920,0:02:01.296
kwenye nchi yenye uwezo mkubwa[br]wa kifedha duniani,

0:02:01.296,0:02:03.016
Marekani,

0:02:03.040,0:02:07.120
huku nikiangalia mama yangu, [br]akisimama kwenye foleni ya benki ya damu

0:02:08.680,0:02:12.360
kuuza damu yake kwa Dola 40[br]kujaribu tu kulisha wanae.

0:02:13.320,0:02:16.640
Bado ana alama za sindano [br]mikononi mwake leo kudhihirisha hilo.

0:02:17.480,0:02:19.216
Kwa hiyo sikuijali jumuiya yangu,

0:02:19.240,0:02:20.736
Hawakujali maisha yangu.

0:02:20.760,0:02:24.176
Kila mtu pale alifanya anachotaka fanya kupata alichotaka,

0:02:24.200,0:02:26.376
wauza mihadarati,[br]wezi, benki ya damu.

0:02:26.400,0:02:28.016
Kila mtu alichukua fedha ya damu.

0:02:28.040,0:02:30.196
Hivyo nilipata yangu [br]kwa njia yoyote ile.

0:02:30.196,0:02:31.556
Nilipata yangu.

0:02:31.556,0:02:33.680
Elimu ya fedha[br]kweli ilitawala dunia,

0:02:34.680,0:02:36.656
na nilikuwa mtoto mtumwa kwake

0:02:36.680,0:02:37.920
nikifuata mtu mbaya.

0:02:40.280,0:02:43.456
Nikiwa na miaka 17, [br]nilikamatwa kwa wizi na mauaji

0:02:43.480,0:02:47.456
na punde nikajifunza kuwa fedha jela [br]zinatawala zaidi ya zilivyo mitaani,

0:02:47.480,0:02:48.680
Hivyo nilitaka kuingia.

0:02:49.600,0:02:52.656
Siku moja, nilikurupuka kushika [br]ukurasa wa michezo katika gazeti

0:02:52.680,0:02:54.496
ili mfungwa mwenzangu anisomee,

0:02:54.520,0:02:56.936
na kwa bahati mbaya [br]nikachukua sehemu ya biashara.

0:02:56.960,0:03:00.216
Na huyu mzee akasema,[br]"Hey, kijana, umechukua hisa?"

0:03:00.240,0:03:01.496
Na nikasema, "Ndio nini hicho?"

0:03:01.520,0:03:04.756
Akasema, "Hiyo ndiyo sehemu ambayo[br]watu weupe huweka pesa yao yote."

0:03:04.756,0:03:05.936
(Kicheko)

0:03:05.960,0:03:09.816
Na ilikuwa ndiyo mara ya kwanza [br]nilipata ono fupi la tumaini,

0:03:09.840,0:03:11.336
siku za baadaye.

0:03:11.360,0:03:13.960
Alinipa maelezo mafupi [br]ya hisa zilikuwa ni nini,

0:03:14.800,0:03:16.340
lakini ilikuwa ni muhtasari tu.

0:03:18.360,0:03:20.136
Yaani, ningewezaje kuifanya?

0:03:20.160,0:03:22.210
Sikuweza kusoma, kuandika wala kutahajia.

0:03:22.600,0:03:25.216
Ujuzi niliokuwa nimeukuza [br]kuficha kutokusoma kwangu

0:03:25.240,0:03:27.296
haukufanya kazi tena[br]katika mazingira haya.

0:03:27.296,0:03:30.336
Nilikuwa nimenaswa kwenye kizimba[br]mateka kati ya watekaji,

0:03:30.360,0:03:32.256
nikipigania uhuru ambao sijawahi kuwa nao.

0:03:32.280,0:03:34.456
Nilikuwa nimepotea, nimechoka,

0:03:34.480,0:03:35.840
na sikuwa na machaguzi.

0:03:37.000,0:03:38.776
Kwa hiyo nikiwa na miaka 20,

0:03:38.800,0:03:42.130
nilifanya kitu kigumu kuliko vyote[br]nilivyowahi kufanya maishani mwangu.

0:03:42.160,0:03:43.360
Nilichukua kitabu,

0:03:45.400,0:03:47.880
na ilikuwa ni kipindi kigumu sana [br]maishani mwangu.

0:03:49.320,0:03:51.136
kujaribu kujifunza jinsi ya kusoma,

0:03:51.160,0:03:53.776
kutengana na familia yangu,

0:03:53.800,0:03:55.000
na rafiki zangu.

0:03:56.280,0:03:57.736
Ilikuwa shida, mzee.

0:03:57.760,0:03:59.136
Ilikuwa ni mahangaiko.

0:03:59.160,0:04:00.856
Lakini sikufahamu japo kidogo kuwa

0:04:00.880,0:04:04.296
nilikuwa napata zawadi kubwa kuliko zote[br]nilizowahi kuziota,

0:04:04.320,0:04:05.520
kujithamini,

0:04:06.320,0:04:08.160
maarifa, nidhamu.

0:04:09.000,0:04:12.696
Nilisisimka mno kusoma, kiasi kwamba[br]nilisoma kila kitu nilichokitia mkononi:

0:04:12.720,0:04:16.055
makaratasi ya pipi, nembo za nguo, [br]alama za barabarani, kila kitu.

0:04:16.079,0:04:17.326
Nilikuwa nikisoma tu vitu!

0:04:17.326,0:04:18.336
(Makofi na Vifijo)

0:04:18.360,0:04:19.560
kusoma tu vitu.

0:04:21.360,0:04:24.560
Nilisisimka sana kujua jinsi ya kusoma[br]na kujua jinsi ya kutahajia.

0:04:24.720,0:04:27.006
Rafiki alikuja, akaniuliza,[br]"Mzee, unakula nini?"

0:04:27.006,0:04:28.736
Nikasema, "P-I-P-I, pipi."

0:04:28.760,0:04:31.016
(Kicheko)

0:04:31.040,0:04:33.656
Akasema, "Nipe kidogo."[br]Nikasema, "L-A. La."

0:04:33.656,0:04:34.776
(Kicheko)

0:04:34.800,0:04:36.216
Ilikuwa babukubwa.

0:04:36.240,0:04:39.416
Yaani, sasa naweza, kwa mara ya kwanza[br]katika maisha yangu, kusoma.

0:04:39.440,0:04:41.480
Hisia niliyoipata, ni ya kustaajabu sana.

0:04:43.240,0:04:45.840
Kisha, nikiwa na miaka 22, [br]nikijisikia mwenyewe,

0:04:46.800,0:04:48.536
nikijiamini,

0:04:48.560,0:04:50.400
Nilikumbuka kile yule mzee aliniambia.

0:04:51.760,0:04:55.496
Kwa hiyo nilichukua [br]kurasa za biashara za gazeti.

0:04:55.520,0:04:57.456
Nilitaka kuwatafuta hawa matajiri weupe.

0:04:57.480,0:04:59.080
(Kicheko)

0:05:00.520,0:05:02.440
Kwa hiyo nilitafuta ule muhtasari.

0:05:03.480,0:05:05.096
Nilipokuwa nikijiendeleza kikazi

0:05:05.120,0:05:08.976
nikifundisha wengine namna ya [br]kusimamia fedha na kuwekeza,

0:05:09.000,0:05:12.336
punde nikajifunza kuwa [br]nilihitaji kuwajibika kwa matendo yangu.

0:05:12.360,0:05:15.376
Kweli, [br]nilikulia kwenye mazingira tata sana,

0:05:15.400,0:05:17.336
lakini nilichagua kufanya uhalifu,

0:05:17.360,0:05:19.136
na nilipaswa kukiri hilo.

0:05:19.160,0:05:21.776
Nilipaswa kuwajibika kwa hilo, [br]na nilifanya hivyo.

0:05:21.800,0:05:24.696
Nilikuwa nikiunda mtaala ambao[br]ungeweza kuwafundisha wafungwa

0:05:24.720,0:05:27.110
namna ya kusimamia fedha[br]kupitia ajira za gerezani.

0:05:28.720,0:05:31.896
Kutiisha mtindo wetu wa maisha[br]kungeweza kutoa zana zihamishikazo

0:05:31.920,0:05:35.256
ambazo tunaweza kuzitumia kusimamia fedha[br]tunapoirudi kwenye jamii,

0:05:35.280,0:05:38.536
kama watu wengi walivyofanya[br]ambao hawakufanya uhalifu.

0:05:38.560,0:05:39.760
Kisha niligundua

0:05:40.680,0:05:42.736
kulingana takwimu ya MarketWatch,

0:05:42.760,0:05:45.296
zaidi ya asilimia 60 ya wakazi wa Marekani

0:05:45.320,0:05:47.440
wana chini ya Dola 1,000 katika akiba.

0:05:48.200,0:05:51.416
Michezo ilielezea kwamba zaidi ya asilimia 60 ya wachezaji wa NBA

0:05:51.440,0:05:52.976
na wachezaji wa NFL hufilisika.

0:05:53.000,0:05:56.040
Asilimia 40 ya matatizo ya ndoa[br]hutokana na masuala ya kifedha.

0:05:57.080,0:05:58.296
Balaa gani?

0:05:58.320,0:06:00.456
(Kicheko)

0:06:00.480,0:06:03.176
Unataka kuniambia,[br]watu wamefanya kazi maisha yao yote,

0:06:03.200,0:06:05.776
wakinunua magari, nguo, nyumba[br]na vitu mbalimbali

0:06:05.800,0:06:08.016
lakini walikuwa waliishi hundi kwa hundi?

0:06:08.040,0:06:12.376
Ni namna gani duniani wanajamii [br]wangekwenda kuwasaidia wafungwa

0:06:12.400,0:06:13.616
kurudi kwenye jamii

0:06:13.640,0:06:15.830
ikiwa hawakuweza kusimamia [br]mambo yao wenyewe?

0:06:16.160,0:06:17.416
Tumevurugwa.

0:06:17.440,0:06:19.176
(Kicheko)

0:06:19.200,0:06:20.600
Nahitaji mpango mzuri zaidi.

0:06:22.520,0:06:24.640
Hii haitakwenda kufanya kazi vizuri.

0:06:25.040,0:06:26.240
Hivyo ...

0:06:27.880,0:06:29.080
Nilifikiria.

0:06:31.800,0:06:35.020
Sasa nilikuwa na wajibu kukutana[br]na wale waliokuwa kwenye mkondo huo

0:06:36.360,0:06:37.576
na kuwasaidia,

0:06:37.600,0:06:40.856
na ilikuwa ni ajabu sababu [br]sasa nilijali jumuiya yangu

0:06:40.880,0:06:43.240
Lo, hebu fikiria.[br]Nilijali kuhusu jumuiya yangu.

0:06:44.640,0:06:46.936
Ujinga juu ya Fedha ni ugonjwa

0:06:46.960,0:06:49.976
ambao umedhohofisha wachache[br]na walio chini katika jamii yetu

0:06:50.000,0:06:52.136
kwa vizazi na vizazi,

0:06:52.160,0:06:54.656
na tunapaswa kukasirika juu ya hilo.

0:06:54.680,0:06:56.256
Ebu jiulize:

0:06:56.280,0:06:59.536
Inawezekanaje asilimia 50 [br]ya wakazi wa Marekani

0:06:59.560,0:07:03.520
wasiwe na elimu ya fedha katika nchi[br]inayoendeshwa kwa ustawi wa kifedha?

0:07:05.000,0:07:07.856
Kupatikana kwa haki kwetu, [br]hadhi yetu ya kijamii,

0:07:07.880,0:07:10.896
hali ya maisha, usafirishaji na chakula

0:07:10.920,0:07:13.976
vyote vinategemea fedha[br]ambayo watu wengi hawawezi kuisimamia.

0:07:14.000,0:07:15.576
Ni ajabu!

0:07:15.600,0:07:16.976
Ni janga

0:07:17.000,0:07:20.000
na hatari kubwa kwa usalama wa umma[br]kuliko suala jingine lolote.

0:07:21.720,0:07:24.376
Kadiri ya [br]Kitengo cha Urekebishaji cha Kalifornia,

0:07:24.400,0:07:26.736
zaidi ya asilimia 70 ya wale waliofungwa

0:07:26.760,0:07:30.376
wamefanya au wameshtakiwa kwa uhalifu [br]uhusianao na fedha:

0:07:30.400,0:07:34.920
wizi wa kutumia nguvu, kuvunja nyumba, [br]kutapeli, uporaji, ghusubu --

0:07:35.720,0:07:37.040
na orodha inaendelea.

0:07:37.920,0:07:39.136
Angalia hii:

0:07:39.160,0:07:42.096
Mfungwa wa kawaida

0:07:42.120,0:07:44.616
huingia katika mfumo wa gereza [br]wa Kalifornia

0:07:44.640,0:07:46.200
pasipo kuwa na elimu ya fedha,

0:07:46.840,0:07:48.816
hupata ujira wa senti 30 kwa saa,

0:07:48.840,0:07:51.056
zaidi ya Dola 800 kwa mwaka,

0:07:51.080,0:07:53.840
bila ya kuwa na matumizi yoyote [br]na kuweka akiba yoyote.

0:07:54.760,0:07:59.096
Anapopewa msamaha, [br]hupewa dola 200 pesa ya geti na kuambiwa,

0:07:59.120,0:08:02.340
"Wee, mafanikio mema, kaa mbali na[br]matatizo. Usirudi gerezani tena."

0:08:02.800,0:08:06.096
Bila kuwa na maandalizi yoyote ya maana[br]au mpango fedha wa muda mrefu,

0:08:06.120,0:08:07.320
anafanyaje ...?

0:08:08.600,0:08:09.800
Akiwa na miaka 60?

0:08:11.120,0:08:12.456
Apate kazi nzuri,

0:08:12.480,0:08:16.400
au arudi kwenye tabia ile ile ya uhalifu [br]iliyompeleka gerezani kwanza?

0:08:17.400,0:08:19.176
Nyinyi walipakodi, chagueni wenyewe.

0:08:19.200,0:08:22.360
Hakika, elimu yake [br]imeshamchagulia, pengine.

0:08:23.120,0:08:25.480
Kwa hiyo, tunatibuje ugonjwa huu?

0:08:26.240,0:08:27.976
Nilishiriki kuanzisha programu

0:08:28.000,0:08:32.576
tuliyoiita Elimu Hisia [br]ya Uwezeshaji wa Kifedha

0:08:32.600,0:08:34.056
tunaiita FEEL

0:08:34.080,0:08:37.256
na inafundisha namna ya kutenganisha[br]maamuzi ya kihisia

0:08:37.280,0:08:39.256
na maamuzi ya kifedha,

0:08:39.280,0:08:42.696
na sheria 4 aushi [br]za utawala fedha binafsi:

0:08:42.720,0:08:44.280
njia sahihi ya kuweka akiba,

0:08:45.560,0:08:47.200
kudhibiti gharama zako za maisha,

0:08:48.320,0:08:50.096
kukopa fedha kwenye ufanisi

0:08:50.120,0:08:53.896
kutawanya fedha yako [br]kuruhusu fedha yako ikufanyie kazi

0:08:53.920,0:08:55.736
badala ya wewe kuifanyia kazi.

0:08:55.760,0:08:59.920
Wafungwa wanahitaji ujuzi huu [br]kabla ya kuingia tena kwenye jamii.

0:09:01.480,0:09:05.376
Hatuwezi kubadilika kuwa na maisha [br]ya kawaida bila ujuzi huu wa maisha.

0:09:05.400,0:09:09.216
Hii dhana kuwa ni Weledi tu[br]wanaweza kuwekeza na kusimamia fedha

0:09:09.240,0:09:11.496
ni ya fedheha kabisa,

0:09:11.520,0:09:13.587
na yeyote aliyewaambia hivyo anadanganya.

0:09:13.627,0:09:18.176
(Makofi na Vifijo)

0:09:18.200,0:09:20.616
Mweledi ni mtu

0:09:20.640,0:09:23.136
anayejua kazi zake kuliko walio wengi,

0:09:23.160,0:09:28.096
na hakuna mtu ajuaye kiasi gani cha fedha[br]wahitaji, unacho, au wataka zaidi ya wewe,

0:09:28.120,0:09:30.080
ikimaanisha kuwa wewe ni mweledi.

0:09:30.880,0:09:35.096
Elimu ya fedha siyo stadi,[br]mabibi na mabwana.

0:09:35.120,0:09:36.320
Ni mtindo wa maisha.

0:09:37.560,0:09:42.056
Uimara wa kifedha ni matokeo ya ziada [br]ya mtindo sahihi wa maisha.

0:09:42.080,0:09:45.880
Mfungwa mwenye elimu nzuri ya kifedha[br]anaweza kuwa mwananchi mlipakodi,

0:09:46.680,0:09:50.176
na mwananchi mlipakodi mwenye elimu[br]nzuri ya kifedha anaweza kubaki hivyo.

0:09:50.200,0:09:54.536
Hii inatuwezesha kuunda daraja [br]kati ya wale watu tunaowashawishi:

0:09:54.560,0:09:57.296
familia, marafiki na wale vijana

0:09:57.320,0:10:00.240
ambao bado wanaamini [br]kuwa uhalifu na pesa vina uhusiano.

0:10:01.720,0:10:04.616
Kwa hiyo tupoteze uwoga na wasiwasi

0:10:04.640,0:10:06.096
wa maneno makubwa ya kifedha

0:10:06.120,0:10:09.696
na ujinga mwingine wote [br]ambao mmekuwa mkisikia huko nje.

0:10:09.720,0:10:13.576
Na tujikite kwenye kiini [br]kilichokuwa kinadhoofisha jamii yetu

0:10:13.600,0:10:17.960
kuanzia kutimiza wajibu wako [br]la kuwa meneja mzuri wa maisha.

0:10:19.000,0:10:22.336
Na tutoe mtaala mwepesi na rahisi kutumia

0:10:22.360,0:10:24.616
ambao utaingia kwenye kiini, kiini

0:10:24.640,0:10:28.576
cha ni nini ukweli wa[br]uwezeshaji wa kifedha na elimu ya hisia.

0:10:28.600,0:10:31.496
Sasa, ikiwa umekaa hapa kwa wasikilizaji [br]na umesema,

0:10:31.520,0:10:33.936
"Ndiyo, kweli, hiyo si mimi [br]na sikubaliani nayo,"

0:10:33.960,0:10:35.446
basi njoo uchukue somo langu --

0:10:35.446,0:10:36.976
(Kicheko)

0:10:37.000,0:10:40.680
ili nikuoneshe ni kiasi gani cha pesa [br]inakugharimu kila unaposhikwa na hisia.

0:10:41.960,0:10:45.120
(Makofi na Vifijo)

0:10:47.600,0:10:49.136
Asanteni sana. Asanteni.

0:10:49.160,0:10:50.320
(Makofi na Vifijo)